Azərbaycanın tarixində xüsusi yeri olan Naxçıvan qədim abidələrlə
zəngindir. Bu diyarda hər daşın, hər qayanın altında Azərbaycan xalqının
zəngin keçmişini, mədəniyyətini, adət-ənənələrini özündə yaşadan
abidələr yatır. Məmləkətimizin ayrılmaz bir parçası olan bu diyarda ilk
insanların yaşadıqları mağaralara, qədim yaşayış yerlərinə, möhtəşəm
qala divarlarına, qayaüstü rəsmlərə, ən mükəmməl memarlıq incilərinə
rast gəlmək olar.
Naxçıvanda 1162 tarixi-mədəniyyət abidəsi mövcuddur ki, onların da 58-i
dünya əhəmiyyətli sayılır. Qazma, Əshabi-kəhf, Kilid mağaralarında daş
dövrü mədəniyyətinin izləri aşkar olunub. Eramızdan əvvəl IV minilliyin
sonu və II minilliyin əvvəllərində Naxçıvan ərazisində Oğlanqala,
Qarabağlar, Çalxanqala, Govurqala kimi qala–şəhər yaşayış məntəqələri
salınıb. Gəmiqaya rəsmləri tipli təsviri sənət abidələri Naxçıvanın
qədim tayfalarının həyat tərzini, dini-ideoloji dünyagörüşünü əks
etdirir. Əshabi-Kəhf mağarası Qurani-Kərimin Kəhf surəsindəki mağara
olduğu ehtimal edilir.
Naxçıvanın daha bir möhtəşəm abidəsi memar Əcəminin şah əsəri olan
Mömünə Xatun türbəsidir. Bu türbəni Naxçıvanın Tac-Mahalı da
adlandırırlar. Türbə təkcə Azərbaycanda deyil, islam dünyasında ən uca
və incə kompozisiyalı abidələrdən sayılır. O, 1186-cı ildə Azərbaycan
Atabəylər dövlətinin banisi Şəmsəddin Eldənizin xanımı Mömünə Xatunun
qəbrüstü məqbərəsi kimi ucaldılıb. El arasında bu türbəyə "Atabəy
günbəzi" də deyilir.
Memar Əcəmiyə aid daha bir tarixi memarlıq abidəsi Yusif ibn Küseyr
türbəsidir. 1162-ci ildə inşa edilən türbə xalq arasında ata-baba
türbəsi adlanır. Abidənin gövdəsində kufi xətlə Qurandan ayələr
yazılıb.
Orta əsr Naxçıvan memarlığının ən qiymətli yadigarlarından biri də
Qarabağlar türbəsidir. Qarabağlar abidələri kompleksinə türbə, qoşa
minarə və bu iki abidənin arasında yerləşən ibadətxana binasının
qalıqları daxildir. Qoşa minarələrin XII əsrin axırlarında və ya XIII
əsrin əvvəllərində tikildiyi güman edilir. Türbənin fasad bəzəyi
təkrarlanan "Allah" sözlərindən yığılıb.
Naxçıvanın diqqət çəkən memarlıq abidələrindən biri də Ordubad şəhərinin
mərkəzində XIV əsrə aid Buzxana abidəsidir. Bina boyük otaqdan, 36
pillədən və buz saxlanılan zirzəmidən ibarətdir. Binanın hündürlüyü 11
metr, divarlarının qalınlığı isə 80 santimetrdir. Qış aylarında
zirzəmiyə su vurularaq buz halına salınır, yay aylarında isə yerli
əhalinin ərzaq məhsulları və azuqələrini saxlamaq üçün istifadə
edilirmiş.
XVIII əsrə aid tarixi abidələrindən biri sayılan və Naxçıvanın əzəmətli
tikililərindən hesab edilən Xan sarayı şəhərin qonaqlarının maraqla
ziyarət etdikləri məkanlardan biridir. Sarayı XVIII əsrin sonunda
axırıncı Naxçıvan xanı Ehsan xanın atası Kəlbəli xan Kəngərlinin
tikdirdiyi ehtimal edilir. Abidə XX əsrin əvvəllərinə qədər Naxçıvan
xanlarının yaşayış evi olub. Hazırda bu sarayda Naxçıvan Xalça Muzeyi
yerləşir.
XVIII əsrə aid Şərq hamamı Naxçıvanın dövlət tərəfindən qorunan
tarixi-memarlıq abidələrindən biridir. Bu memarlıq kompleksi vaxtilə
Naxçıvan şəhərinin mərkəzindən keçən Bazar çayının yaxınlığında inşa
edilib.
Yolunuz Azərbaycanın qədim və gözəl şəhərlərindən biri olan Naxçıvana düşsə, bu abidələri ziyarət etməyinə dəyər.