Cəmiyyətin ümümi yararını təmin etmək üçün qoyulan və ictimai güc ilə dəstəklənən qaidə, haqq və qanunların bütünüdür. Fərdlərin bir-biri ilə, cəmiyyətlə və dövlətlə münasibətlərini yoluna qoyar. Qısaca, "Cəmiyyət hakimiyyəti ilə təmin edilən nizam” dır, deyə bilərik. Hüquq normaları, mövcud  olduğu cəmiyyətin dəyər mühakimələrini daşıyar. Buna görə, insanın davranışlarına nəzarət edər. Hər kəs üçün doğru olanı məqsəd qoyar amma heç bir zaman ümumi-keçərli olmamışdır. Hər zaman müzakirə olunmuş, zaman içində çox fərqli şəkillərdə qəbul edilmişdir.

Qəti gerçəklərə deyil, mövcud anlayışa söykəndiyi deyilə bilər. Nisbi olduğunu: müxtəlif hüquqi nizamlardan, mühakimə etmə quruluşundan, milyonlarla məhkəmə faylından anlaya bilərik. Onsuz da, ümumi keçərli bir hüquqi baza olsaydı, məhkəmələr olmazdı.  Vəkillər isə faydalı işlərlə məşğul olmaq məcburiyyətində qalardı. Hüquq: əxlaq, din və adət-ənənə kimi cəmiyyəti tənzimləyici qaydalardandır. Yalnız dövlət tərəfindən qorunmaya alınmağı və cəbri sanksiyalara sahib olması ilə bunlardan ayrılır.

Din qaydaları: İnsanın tanrı ilə münasibətini nizamladığı kimi, fərdlər arası və fərd-toplum münasibətlərinə də təsir edir. Dini qaydalar: mütləq riayət edilməyi lazım olan, dəyişkən olmayan qaydalardır. Sanksiyası, mənəvidir.

Əxlaq qaydaları: İnsanın özünə və başqalarına qarşı məsuliyyətləridir. Qınamaq, ayıblamaq, təcrid edilmək kimi sanksiyalara malikdir.

Ədəb qaydaları: Cəmiyyətdə riayət edilməsi lazım olan hörmət və incəlik qaydalarıdır. Yazılı deyil. Sanksiyası, mənəvidir. Cinayət təşkil etməz, ancaq qınamaq, ayıblamaq kimi sanksiyaları vardır.

HÜQUQ ANLAYIŞININ NÖVLƏRİ:

1. Pozitiv (müsbət ) hüquq:  Ölkədə qüvvədə olan yazılı və ya yazısız hüquq qaydalarının bütünüdür. Konstitusiya, qanun, nizamnamə, məhkəmə ictihadları olduğu kimi, ənənə və adətlər də bu çərçivədədir.
2. Qanunvericilik ( məktub) hüququ: Ölkədə, müəyyən bir dövrdə qüvvədə olan hüquq qaydalarının sadəcə yazılı olanlarıdır. Qanun, qanun hökmündə qərarnamə, nizamnamə kimi qaydalar qanunvericilik adını alır.
3. İdeal ( təbii) hüquq:  Ədaləti ən uyğun şəkildə qarşılayacağı düşünülən hüquq növüdür. Ən mükəmməl, ideala uyğun olan hüququ təmin etməyə çalışır.
4. Tarixi hüquq:  Keçmişdə tətbiq olunan və hal-hazırda praktikada olmayan hüquq qaydalarıdır.
5. Obyektiv hüquq: Cəmiyyət həyatında tətbiq olunması zəruri olan qaydalardır.
6. Subyektiv hüquq: Şəxslərlə bağlı, subyektə aid qaydalardır.

HÜQUQ QAYDALARININ NÖVLƏRİ:

1. Əmredici hüquq qaydaları: Uyulmağı məcburi olanlardır. Konstitusiya, nizamnamə, istiqamətvericilik kimi cəmiyyətin ümumisini düşünür və ümumi əxlaqa istiqamətlidir.
2. Tamamlayıcı hüquq qaydaları: Ortaya çıxan boşluqları dolduran qaydalardır. Bir müqavilədə, faiz nisbəti müəyyən olunmamış isə, qanuni faiz nisbətləri keçərlidir. Bu, tamamlayıcı bir qaydadır.
3. Təsviri hüquq qaydaları: Hüquqi bir anlayışın təsvirini edərlər. Bir terminin qanuni tənzimləmə baxımından nə anlama gəldiyi göstərilir. Təsviredici qaydalarla qanunvericinin iradəsi ifadə edilir. Təsviredici qaydalarla ifadə edilən anlayışların əksi iddia edilə bilməz.
4. Şərhçi hüquq qaydaları: Tərəflərin iradələri ilə açıq şəkildə ifadə edə biləcəkləri halda, ifadə edə bilmədikləri, bir mövzunun aydınlığa qovuşdurulmasını və ya bəyan və ya hərəkətin ixtilaf halında nə anlama gələcəyini göstərən qaydalardır.

HÜQUQ QAYDALARININ KEÇƏRLİ OLMAĞININ QAYDALARI

Hüquq qaydalarının da qaydaları vardır. Filosoflar tərəfindən, müxtəlif şəkildə ifadə edilmiş, hüququn ümümi bir formasına çatılmağa çalışılmışdır. 20-ci əsr hüquqçularından olan Lon Fuller belə bir sıralama edib:

1. Qanunlar ümüumi olmalıdır.
2. Qanunlar, vətəndaşların bağlı olacaqları standartları bilməklərinə imkan vermə üzrə elan edilməlidir.
3. Keçmişə doğru gedən qaydalar və tətbiqlər, minimuma endirilməlidir.
4. Qaydalar, anlaşıla bilən olmalıdır.
5. Qaydalar, bir-bir ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir.
6. Qaydalar, xitab etdikləri insanlardan, qabiliyyətlərini aşan davranışlar ehtiva etməməlidir.
7. Qaydalar, nisbətən sabit olmalıdır. ( Tez-tez dəyişdirilməməlidir )
8. Elan edilən qanunlarla, onların feli şəkildə tətbiq olunmağı arasında bir uyğunluq olmalıdır.

HÜQUQUN TƏNQİDİ:
Hüquq, ərəbcə ( huqüq) haqqlar deməkdir. Haqq isə, "doğru, uyğun, gerçək” deməkdir. İngiliscə, "law” kəlməsi, proto-alman dillərində, "yerləşdirmək-nizamlamaq”  anlamına söykənir. Hüququn ictimai güclə təmin olunan nizam anlamının xaricində: "haqqlar və ya dostluq münasibətləri” kimi  anlamları da vardır.

"Hüquq nədir?” sualına ictimai gücə söykənən nizam cavabını veririksə, cəmiyyətin istəkləri, ən əhəmiyyətli mövzudur. Cəmiyyətə əsaslandığına görə, bəs cəmiyyət necə bir doğru anlayışına sahibdir? Bunu sorğulayaraq, hüququn və qanuni nizamın keçərli bir izahını edə bilərik. Cəmiyyətə əsaslansaq, bütün qanuni nizamlar məntiqə uyğun olmaqdadır. Məsələn, şəriətə uyğun və ya sekulyar nizamlar xalqa görə haqlı və ya haqsız ola bilər. Hüquqda, gerçəkdən çox, "gerçək görünən”in olduğunu; haqlıdan çox, "haqlı çıxan”ın olduğunu, minlərlə illik haqq anlayışından görə bilərik. Buna görə, ümumi keçərli bir anlayışdan çox, uyğun olanını hədəfləmək, bizim insanlığa olan borcumuzdur. Başqaları üçün doğru olanı etməkdənsə, azadlığa və fərqliliyə hörmət edərək, fürsət vermək yoluna getməliyik.

Fəlsəfə, hər nə qədər doğruya və gerçəyə çatmağa çabalasa da, bunun öncəsində sorğulama fəaliyyəti vardır. Hər şey sorğulmağa açıqdır və hər baxış ifadə edilməyə layiqdir. Buna görə də hər kəsi, hüququn ümumi bir sorğulamasını etməyə dəvət etmək gərəkdir. Toplumdakı insanları bir arada tutan, bir-birinə güvənməkdir. Ədalətin təmin     ediləcəyi fərziyyəsi ilə ilə yaşamaqdayıq. İctimai gücün haqları təslim  edəcəyinə olan inancımız, bizi bir çox zərərli hərəkətdən saxlayar. Buna görə də, fərqli haqq anlayışlarının necə təmsil edildiyini düşünməliyik. Hal-hazırda, din işlərini, dövlət işlərindən ayrı tuturuq, ancaq şəriət nizamının da xalqın tələbinə görə yaşanması gərək deyilmi? Əgər xalq, şəriət nizamına uyulacağını sanaraq qanun gücünə tabe olursa, başqa cür davranmağın keçərliliyi nədir? Bəlkə populist bir hüquq sistemi ilə haqqını axtaran çarəsiz insanların zərərləri aradan qaldırılar.

İllərlə ədliyyələrdə etdiyim müşahidələr nəticəsində, hüququn nisbiliyini təcrübə etdim. Ədliyyələrdə gördüyüm şey, vəkillərin özgüvəninə qarşılıq olaraq, sadə insanlar nə edəcəklərini bilmirdilər. Bürokratiya ilə əlaqəsi olmayan, qanunlarla uğrHüquq nədir?aşmamış insanlar fərqli bir hüquq dünyasında yaşayırdı.  Vəkil tuta bilənlər, vəkilin insafına qalmışdı.  Haqqı, doğrunu axtaran bir düzənin insanı bu dərəcə möhtac vəziyyətə salması çox maraqlı idi. Minlərlə səhifəlik qaydalar, ictihadlar, praktikalar haqq axtarışını əngəlləyir və haqqı pulla bağlı bir mövzuya çevirirdi.  Cəmiyyətin nizamını təmin etməyə istiqamətli bir fəaliyyətin cəmiyyətə uyğun olmaması vəziyyətində, əzilənin daha da əzilməsi; əzənin də daha da güclənməsi deməkdir.

Siz də ədliyyələrə gedərək məhkəmələri dinləyə bilərsiniz. Əksi ifadə edilmədiyi təqdirdə məhkəmələr hər kəsə açıqdır. Lakin müraciətlər zamanı bəzən çətinliklər ola bilir. Böyük ədliyyələrdə şansınızı yoxlayın. Ya da bununla bağlı, "Məhkəmə”, "12 hirsli adam”, "Bül-bülü öldürmək”, "Şeytanın vəkili” kimi filmləri izləyə bilərsiniz. Eyni adlı kitabları və ya ümumi şəbəkədəki  məhkəmə protokolları da düşüncənizə köməkçi olacaq.