Ümumiyyətlə insanlar ya mənfəətlərinə görə ya da vicdanlarının səsinə görə yaşayarlar. İnsani dəyərləri yaşayan və yaşadan insanların artması, ən böyük idealımız olmalıdır.
İnsanın insaniliyini ortaya çıxaran və onu ucaldan təməl faktorların başında vicdan gəlir. Vicdan insanın insaflı olmasını təmin edər. İnsaflı olan adam isə hər şeyə ədalətlə yaxınlaşar, yəni hər şeyin haqqını verməyə çalışar. İnsan, insan olduğunu həddini bilincə fərq etməyə başlar və beləcə insani olmanın möhkəm zəmini üzərindən səmaya doğru sevinclə yüksələr.
Mərhəmətin həzzinə çatmaq
İnsan bütünü müşahidə etdiyi, hiss etdiyi, düşündüyü bir şey deyil. Çünki bu xüsusiyyətlər bir ikiliyi, yəni həm məni həm də mən olmayan başqa bir şeyi tələb edir. Halbuki Mütləq Olan Uca Varlığın Mənlik Şüuruna çatmaq və bu Aşan Mənliyin var olan hər şeydə təzahür etdiyini, həm fiziki içkinliklə həm də metafiziksel dərinliklə qəbul etmək, insanın ‘fərqindəliyə çatması mənasını verər.
Psixanalizə görə, insanın şüurlu sahəsinin ‘super eqo' bölgəsiylə kəsişdiyi yerdir vicdan. İnsan özünü bu sahənin dəyərləri ilə təchiz etdiyində, ətrafıyla uyğunlaşmasını təmin edərək xoşbəxtliyi tuta bilər. Özü və içində yaşadığı cəmiyyət üçün faydalı işlər edə bilər. "Həyatda davamlı xoşbəxtlik ancaq başqaları üçün yaşamaqla əldə edilə bilər." deyən Somerset Maughama haqq verməmək mümkünmü?
İnsanlığımızı fərq edə bilməmiz və sonrasında da bu gözəlliyimizi gücləndirə bilməmiz üçün, var olan insanın, var olan digər insanlarla və kainatın bir-birindən fərqli kimi dayanan ünsürləri ilə bütünlük şüuru içində əlaqədə olması lazımdır. Var olan hər kəs və hər şey, ortaq varlığımızın sərhədsiz imkanlarını saxlayan kiçik bir parçasıdır. İşdə, yaradılmış varlıq olaraq ortaq məxrəcimizin bu genişliyini fərq edə bilsək, hər kəsin haqqına hörmət göstərən bir ədalət anlayışına sahib və mərhəmətli bir insan olmanın həzzinə vara bilərik. Bəlkə də etməmiz lazım olan tək şey, dəniz səviyyəsindən dəryalara doğru uzaqlaşa bilmək.
Unutmamaq lazımdır ki insanlar, pisliyi, güclü olduqları üçün deyil, vicdanları zəif olduğu üçün edərlər. Beləcə heç bir günahkar öz vicdanının məhkəməsində bəraət edə bilməz. Hətta bir sehrbaz qabıyla ya da hakimin iltimasıyla iddianı qazansa belə… İnsanın bu narahatlığı, hər cənazə fikirində, ölümü xatırlayışında və ya ölümlə burun buruna gəldiyində artacaq:
"Və ölüm qonağım olduğu zaman eşitdiyim vicdanın ayaq səsidir." (Akif İnan, Hicrət, s. 40-41)
Chilton bu gerçəyi bu sözləriylə vurğulamışdır: "İtirməyi, əxlaqsız bir qazanca seç. İlkinin ağrısı bir an, o birinin vicdan əzabı isə bir ömür boyu sürər."
Dinclik iqliminə uzanmaq
İnsanlara qarşı nə zorbalığa müraciət etməli, nə də əzilib büzülməliyik. Ən təsirli yol, həm güclü həm də vicdanlı olmaq, yəni insan olduğumuzun şüuruna çatmaqdır.
Vicdanı dəyərlərdən uzaq bir insanın mənas(n)ı, dəyəri nədir ki! İnsan, insaniliyini ancaq vəhyə təslimiyyətlə kəşf edə bilər. Çünki vəhyə təslimiyyət, iki ruhun görüşməsi və barışması deməkdir; bədən qəlibində olan ruhla, Rəbbin Kitabında olan ruh… İki ruhun tövhidi və ya bileşkesi… Muvahhid və muttaki insan…
İşdə insan olmanın mahiyyəti və hədəfi budur: Ruha ruh qatmaq, yəni Allahın boyası ilə rənglənilmək; əxlaqı ilə əxlaqlanmaq; bədən və bədən palçığından hüzur/dinclik və huşu iqliminə uzanmaq… Ruhi problemlərin, fikri quraqlığın, ictimai çürümələrin və siyasi çirklənmələrin təməlində bu Ruhdan və Qurandan qopmanın yatdığını
görürük.