Ikinci dünya müharibəsi illərində Azərbaycanın oğul və qızları tərəfindən göstərilən vətənpərvərlik və qətiyyət faşizm üzərində qələbəni daha da yaxınlaşdıran amillərdəndir. Müharibə illərində azərbaycanlıların göstərdiyi qəhrəmanlıqlar ilə bağlı bir çox faktlar artıq məlumdur.

Belə bir azərbaycanlıdan daha ətraflı məlumat verilməlidir. Adı Məmmədhüseyn Əsədovdur.

Müharibə zamanı Əsədov sovet kəşfiyyatının əməkdaşı və "Uzununa atlama" əməliyyatının iştirakçılarından biri idi. Azərbaycanın geosiyasi yerləşməsi ilə əlaqədar ölkənin təhlükəsizlik işçilərinə regional kəşfiyyat əməliyyatlarında xüsusi rol verilmişdir.

Məmmədhüseyn Əsədovun 19 yaşı olanda Qızıl Ordunun xüsusi təyinatlılarından birində xidmət etməyə başladı. İkinci Dünya Müharibəsi başlayandan sonra Baş Kəşfiyyat İdarəsi Əsədovu İrana göndərdi, çünki əməliyyat mühitini yaxşı bilirdi, bir neçə xarici dildə yaxşı bilirdi və geniş kəşfiyyat imkanlarına malik idi. 1942-1947-ci illərdə Məmmədhüseyn Əsədov SSRİ-nin İrandakı ticarət nümayəndəliyinin rəhbəri vəzifəsində çalışmışdır.

O dövrdə Stalin, Çörçill və Ruzvelt arasında danışıqlar üçün ən uyğun yer seçildi. Konfransa hazırlıqlar ciddi inamla aparıldı. Müttəfiqlər təhlükəsizlik baxımından bu barədə İran tərəfinə məlumat vermədi. İran konfransın keçiriləcəyi yeri onun başlamasından altı gün əvvəl, yəni 22 noyabr 1943-cü ildə bildi.

Noyabrın 24-nə keçən gecə Ali Komandanlığın üzvü, Baş Qərargah rəisi, Sovet İttifaqı marşalı Aleksandr Vasilevski Astaraya gəldi, orada Məmmədhüseyn Əsədov tərəfindən qarşılandı, sonra birlikdə İrana getdilər. Stalinin göstərişlərinə əsasən, Vasilevskinin gəlişinin əsas məqsədi antihitler koalisiyası liderlərinin görüşünə hazırlığı yoxlamaq və təhlükəsizlik məsələlərini izləmək idi.

Tehran Konfransı ərəfəsində Əsədov, alman kəşfiyyatı tərəfindən SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya başçılarına sui-qəsd cəhdi hazırlandığı barədə məlumat aldı. Əsədov təkcə məlumat əldə etməklə yanaşı, Stalin, Çörçill və Ruzveltə qarşı sui-qəsdin qarşısının alınmasında da fəal iştirak etmişdir.



Tarixçi və jurnalist, 30-40-cı illər SSRİ-nin hərbi və xarici siyasəti sahəsində bir mütəxəssis kimi Vladimir Voronov öz tədqiqatlarında yazırdı ki, Sovet kəşfiyyatının rəhbərləri, müharibədən sonra da bu sui-qəsd haqqında çox danışmağa başladılar.

Ancaq orada tamamilə fərqli bir ad ortaya çıxdı.

“Qrupun iştirakında, təəccüblü olan, sovet kəşfiyyat agenti 19 yaşlı Qevork Vartanyanın Tehran hadisələrində iştirak etməsi versiyası ortaya çıxdı. Bu versiya necə və nə vaxt doğuldu? 1948-ci ildə Lavrentiya Berinin sifarişi ilə Beriyanın tabeçiliyinin səyləri yoldaş Stalinin epik cəhdinin qarşısını aldığı əfsanədən bəhs edən bir sıra nəşrlər çıxdı. Bütün bu materiallar Stalinin yaxınlaşan 70 illik yubileyi üçün hazırlanmışdı. Sonra bu mövzu 1968-ci ilə qədər, Tehran konfransının 25 illiyinə qədər qaldırılmadı ”deyə Voronov yazır.

Və daha sonra: “Vartanyana gəldikdə, Daxili İşlər Xalq Komissarlığının Birləşmiş Dövlət Siyasi İdarəsi(DİXK-BDSİ) agentinin oğludur. Sıradan gələn sıravi bir agentin İrandakı ciddi agent şəbəkəsi ilə heç bir əlaqəsi yox idi. Özlərini adlandırdıqları kimi "uçan süvarilər". Bu, özləri və ya başqaları bayraqlar altında, ciddi olmayan əməliyyatlar üçün, nəyisə dağıtmaq, yüngül nümayiş təşkil etdirmək kimi “əməliyyatlar” üçün istifadə edilən erməni oğlanları dəstəsi idi. Mövcud materiallardan belə aydın olur ki, bu "uçan süvarilər" kiminlə əlaqəli idi - bu, heç mifik alman agentləri deyil, əsl ingilislərdir! Hamısını Britaniya kəşfiyyat məktəblərinə daxil etməyə çalışdıqları üçün onlar Britaniya xüsusi xidmət orqanlarına "aparıldı". Qalan hər şey, Vartanyanın bütün bu reqaliyaları(monarxiya hakimiyyətinin rəmzi) - bunların hamısı on illər sonra qazanıldı və onun Tehranla heç bir əlaqəsi yoxdur. Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adını 1984-cü ildə mərhum Yuri Andropovun dövründə, KQB-nin yeni təzə qəhrəmanlara çox ehtiyac duyduğu bir təqdimat əsasında aldı”.

Beləliklə, Vartanyan bir kəşfiyyatçı olsaydı və on illər ərzində nəyəsə nail olsa da, "Uzununa atlama" ilə heç bir əlaqəsi yox idi.

Məmmədhüseyn Əsədova gəlincə, Azərbaycan kəşfiyyatçısının "Uzun atlama" əməliyyatının aparılmasında və Hitler əleyhinə koalisiyanın başçılarının cəhdinin qarşısının alınmasında müstəsna xidmətləri var. Bu əməliyyatdakı müstəsna roluna görə Əsədov eyni anda iki ordenlə təltif edildi - Lenin və Qırmızı Ulduz.

Müəllif: Natiq Nazimoğlu