Kösəm Sultan və ya tam adı Haseki
Mahpeykər Kösəm Validə Sultan (Doğum-1590, Ölüm- 2sentyabr 1651) smanlı
dövlət idarəçiliyində mühim bir rol oynamış Haseki Sultan və ya Validə
Sultan. Osmanlı Sultanı I Əhmədin həyat yoldaşı olub, Sultan IV Murad və
I İbrahimin anasıdır. Osmanlı tarixinin ən güclü qadın sultanlarından
biridir. Həyatı romanlara, teatr oyunlarına, opera əsərlərinə mövzu
olmuşdur. Validə-i Muazzama, Sahibet-ül Makam, Validə-i Kəbir
sifətləriylə da xatırlanan Kösem Sultan, oğulları IV Muradın və İbrahim
ilə nəvəsi IV Mehmed dövründə uzun illər dövlət rəhbərliyində təsirli
olmuş bir xanım Sultandır.
Cariyə olaraq Topqapı sarayının
hərəminə girmədən əvvəl necə bir həyat sürdüyü, harada doğulduğu
mübahisəlidir. Rum əsilli və ya Bosniyalı olduğuna dair məlumatlar olan
Kösem Sultanın 1590-ci ildə Bosniyada Anastasya adıyla doğulduğu,
Bosniya Bəylərbəyi tərəfindən İstanbula qızlarağasına göndərildiyi
rəvayət edilir. I Əhmədin dindarlığı və dövlət rəhbərliyindəki
qabiliyyəti bilinməkdədir. Bu xarakterdə və hünərdəki bir padşahı təsiri
altına aldığı düşünüldüyündə Kösem Sultanın nə qədər məharətli və
ağıllı olduğu aydın olar. 15 yaşındaykən I Əhmədə
Haseki olmuş, qısa müddətdə özündən qocaman olan hasekilerin önünə keçməyi bacarmışdır.
Kösem Sultan, Murat, Süleyman, İbrahim və Qasım adında şahzadələrlə birlikdə; Ayşə və Fatma adında sultanlar dünyaya gətirdi.
I Əhmədin ölümüylə Kösem Sultan 27
yaşında dul qaldı. 21 noyabrdan 22-nə keçən gecə 1617-ci ildə həyat
yoldaşının 27 yaşında vəfat etməsi onu dərindən sarsmışdır.
Əri öləndən sonra taxta keçən ərinin
qardaşı Sultan I Mustafa və daha sonra da ərinin başqa bir qadından olma
oğlu Sultan II Osmanın zamanında dövlət işlərində fəaliyyəti artdı.
Lakin II Osman yaşı çox gənc olmaqla birlikdə Kösəm Sultanın dövlət
işlərinə çox qarışmasından narahat oldu və yəqin ki, anası Validə Sultan
Mahfiruz Xədicə Sultanın da təsiriylə onu köhnə saraya göndərdi.
Hakimiyyətin mərkəzindən qovulmuş və gözdən düşən sultanlar arasındakı
yerini almış olan Kösəm Sultan, Gənc Osmanın taxtdan endirilməsi və
ondan sonra ikinci dəfə taxta çıxan I Mustafanın da təkrar taxtdan
endirilməsi üzərinə nəhayət öz oğlu IV Muradı taxta çıxartdı və Validə
Sultan olaraq Topqapı Sarayına yerləşdi. IV Murad taxta çıxdığında
yalnız 11 yaşında idi və Kösəm Sultan artıq oğlunun adından dövləti
böyük ölçüdə idarə etməyə başladı. Kösem Sultanın səltənəti, IV Muradın
idarəni tam olaraq ələ almasına qədər sürmüşdür.
Zamanla Sultan IV Murad güclənərək
anasının fəaliyyətlərini bir ölçüdə maneə törətməyə başladı. Lakin
uşaqlığından bəri anasının təlqinlərinin təsirində qalan IV Murad, çox
vaxt anasının fikirlərinə əhəmiyyət verməyə davam etdi. Kösem Sultan
iqtidarı ələ keçirmə təşəbbüsündə olan Qasım və Süleymanın IV Murad
tərəfindən qətl edilməsinə mane ola bilmədi ancaq İbrahimin qətlinə onun
səltənət yükünü qaldıra biləcək qədər aciz olduğunu irəli sürərək qətlə
mane ola bildi. Padşahın gənc yaşda ölümü üzərinə taxta Kösem Sultanın
digər oğlu İbrahim çıxdı. I İbrahim şahzadəliyi dövründə davamlı
öldürülmə qorxusu ilə yaşadığı üçün psixologiyası xarab idi və bu
vəziyyət Osmanlıda rəhbərlik boşluğu problemini doğurmuşdur. Paytaxtda
yeni çəkişmələr baş vermişdir: Qapıqulu əsgərləri, üləmalar, vəzirlər və
saray məmurları iqtidarda daha çox necə söz sahibi ola biləcəklərini
düşünməyə başlamışdılar. Nüfuz boşluğu bu cür çəkişmələrə səbəb
olduğundan həmişə idarəyə həvəsli olan Kösəm Sultan hərəkətə keçərək bir
kukla padşah olaraq önə çıxardığı oğlu İbrahim dövründə yenidən dövlət
işlərində aktiv vəzifə boynuna götürmüşdür. I İbrahim taxta çıxdığında
Osmanlı sülaləsi böyük bir böhranla daha qarşılaşdı. I İbrahim xanədanın
tək kişi varisi vəziyyətində idi və təcili bir şəkildə xanədanın
davamını möhkəmlətmə zəruriliyi yarandı. Halbuki I İbrahim bir ölçüdə
balanssız görünür və qadınlarla olan əlaqələrə maraq duymurdu. Osmanlı
xanədanının davamını təmin etmək vəzifəsi böyük ölçüdə Kösem Sultana
düşdü. Ana Kösem Sultan, zehnindən və təcrübəsizliyindən kədər duyduğu
oğlunu həm təsəlli etmək həm də Osmanlı sülaləsinın davamı üçün oğluna
yeni nökərlər təqdim etdi. Saraya doluşan hasekiler və cariyələr
xəzinəyə böyük yük gətirmiş, saraydakı qadınlar arasında da şiddətli
nüfuz qarşıdurmaları baş göstərmişdir. I İbrahimin həm ruhi
problemlərinə çarə tapmaq həm də kişi övlad sahibi olması üçün ölkənin
dörd bir tərəfindən cadugər mollalar dəvət edildi. Bu mollalardan ən
məşhuru Çin Müəllimi ləqəbiylə tanınan Safranbolulu Karabaşzade Hüseyn
Əfəndi idi. I İbrahimin taxta çıxmasından 2 il sonra Şahzadə Mehmet,
Şahzadə Süleyman və Şahzadə Əhməd dünyaya gəldi. Ən nəhayət xanədanın
davamı təmin edilmiş oldu. Kösem Sultan buna qarşılıq olaraq Hüseyn
Əfəndiyə Safranbolu da daha sonra cinçi xanı olaraq xatırlanacaq xanın
istehsal xərclərini qarşılayacaq pul verdirmiştir. Hətta Çin müəllim o
qədər gücləndi ki Çin müəlliminin öldürülməsindən sonra xəzinəyə
köçürülən pullar əsgərə cülus olaraq paylandı və bu pullar xalq arasında
'cinçi müəllim akçesi' deyə xatırlanar oldu.
Sultan I İbrahimin bir müddət sonra
anasını dövlət işlərinə qarışdırmamağa başlaması hətta köhnə saraya
göndərmə istəyi qarşısında nüfuzu qırılar kimi olmuşsa da, bu sıralarda
İbrahimin taxtdan endirilərək yerinə uşaq yaşdakı Şahzadə Mehmedin
padşah olması, Kösəm Sultanın vəziyyətini yenidən dəyişmişdir. Nəticədə
Kösəm Sultan, dörd padşah dövründə dövlətin ən təsirli adamı olmağa
davam etmişdir. Bu dövrdə hər kəs özünə "Validə-i Muazzama" deyərək
hörmət göstərmişdir. Kösəm Sultanın bu qədər güclənib nüfuz qazanması
ağaların köməyiylə olmuşdur. Əvvəlcə Hərəm və Darüssaade ağalarını,
sonra də Yeniçəri ağalarını arxasına alaraq idarəni gücləndirmiş, özünə
qarşı ola biləcək bütün təhlükələri onlar vasitəsiylə aradan
qaldırmışdır. Dövlətin içərisində olduğu mənfi şərtlər, yeni padşahın
validəsini dövlət idarəsində daha aktiv olmağa məcbur etmişdir. Kösəm
Sultanla Turhan Xədicə Sultan arasında bir rəqabət ortaya çıxar. Kösem
Sultan bu vəziyyətin ancaq yeni bir şahzadələrin padşah olmasıyla dəyişə
biləcəyini düşünərək Şahzadə Süleyman lehində işlərə başlayır. Turhan
Xədicə Sultanın, vəziyyəti bir cariyə vasitəsiylə öyrənməsi planı zərərə
uğradar. Bu sırada qiyam qaldıran yeniçərilər, Turhan Xədicə Sultanın
saraydakı köməkçiləri olan ağalarının Misirə sürgün edilməsini tələb
edir. Təhlükəli vəziyyət qarşısında hərəkətə keçən Turhan Sultan,
ağalarının da köməyiylə Osmanlı tarixinin bəlkə də ən qüdrətli qadını
olan Kösəm Sultanı ortadan qaldırdır. Kösəm Sultanın cənazəsi, ərinin
Sultan Əhməd camisindəki I Əhməd türbəsinə basdırıldı. Bu hadisədən
sonra Körpülü ailəsindən sadrazamlar iş başına gəldi və Validə
sultanların (padşahların anaları) dövlət siyasətindəki təsirləri sona
çatdı.
Xeyr işlərində də liderlik etməyi
bacaran Kösəm Sultan, ətrafındakı kasıblara yardımlar etmişdir. Hər il
Rəcəb-i Şərif ayında təbdili paltarla avtomobilə minərək həbsxanalara
getmiş borcu üzündən həbsə düşən məhkumların borclarını ödəmiş və
onların həbsdən çıxmalarını təmin etmişdir. Kösəm Sultan, qatil kəslərə
bu yardımlardan göstərməmişdir. Tikdirdiyi xeyr işlərinin başında
Üsküdardakı Çinili Məscidi, Boğaziçində Anadolu Qovağı, Sultan Səlim
ətrafında Validə Mədrəsəsi Məscidini etdirərək xidmətə açmışdır. O
dövrdə Osmanlının əyaləti vəziyyətində olan Məkkə və Mədinəyə də kömək
əlini uzatmış, kasıb bölgə xalqına da xatiri sayılar yardımlar
göstərmişdir.