Nizami
Gəncəvi - (təxəllüsü, əsil adı - İlyas Yusif oğlu) (1141-1209-cu il) –
Azərbaycanın görkəmli şairi və mütəfəkkiri olmuşdu, Gəncə medreselerinde
təhsil almış, şəxsi mütailə sayəsinde orta əsr elmlərini mükəmməl
öyrənmiş, xüsusen Yaxın Şərq xalqlarının şifahi və yazılı edebiyyatına
yaxından bələd olmuşdur. Türk dilinden başqa ərəb və fars dillərini də
incəliklə bilən şairin yunan dili ilə də tanış olduğu, hemçinin qedim
yunan tarix ve felsefesini, astranomiya, tibb ve hendese elmlerini yaxşı
menimsediyi eserlerinden aydın olur.Ömrü boyu Gencede yaşamış, saray
şairi olmaqdan qetiyyetle imtina etmiş,halal zehmeti ile dolanmışdır.
Teqriben 1169/70-ci ilde Derbend hökmdarı Seyfeddin Müzefferin keniz
kimi hediyye gönderdiyi qıpçaq qızı Afaq (Appaq) ile evlenmiş, 1174-cü
ilde oğlu Mehemmed anadan olmuşdur.Edebi yaradiciliqa lirik serlerle
baslayan Nizami mehebbet movzusunda yazilmis qezellerle yanasi ictimai
mezmunlu lirikik eserler exlaqi -terbiyevi felsefi seciyyeli qesideler
rubailer de yazmisdir.Lakin Şerq tezkireçilerinin 20 min beyt hecminde
olduğunu qeyd etdikleri bu divandakı şerlerin çox az hissesi
dövrümüzedek gelib çatmışdır. Nizami Gencevi bütün yaradıcılığı boyu
lirik şerler yazmış, sonralar poemalarında ireli sürdüyü mütereqqi
ictimai-felsefi fikirlerini ilk defe hemin şerlerinde ifade etmişdir.
Sairin mehebbet movzusunda yazilmis qezellerinde saf, temiz mehebbetle
seven qelbin ince zerif duyqulari ifade olunmus, vusal deminin sevinci
hicran gunlerinin aqirliqi oz bedi ieksini tapmisdir. Sair lirik irsinde
heyati gozellikleri duymaqa, derk etemeye caqirir. Onu xisiusi ile
gencliye muracietle yazilmis qezellerinde, elece de Qocaliq qesidesi ve
basqa serlerinde heyat , kainat insan omruna dair felesfi dusunceleri
ifade olunur. Sair lirik eserlerinde mehebbet ve gozelliyin tesdiqi ile
yanasi insan tebietinin bir cox incelikleri ile baqli meselelere de
toxunur, ictimai exlaqi fikirleri ireli surur. Sair ozu senet aleminde
sohretini ana Vetenin ona verdiyi muqeddes nemet bilmisdir. O,
eserlerinde ser oqrularindan sikayetlenerken bedii uqurlarini menevi
serveti kimi qiymetlendirmisdir bu baximdan sairin dunyaya goz acdiqi ,
boya basa yetdiyi doqma Genece ile baqli qeydleri ile seciyyeleidir.
Nizaminin eserlerinde Gencenin bir cox medeniyyet merekezleri ile olan
edebi medeni elaqeleri de oz eksini tapmis, 1139 cu ilde Gencede bas
veren zelzeleden de behs edilmisdir.Nizami Gencevi lirikası yüksek
senetkarlığı, mehebbete dünyevi münasibeti, insan taleyi haqqında
humanist düşünceleri ile seçilir.Lakin Nizami Gencevi dünya edebiyyatı
tarixine mesnevi formasında yazdığı 5 poemadan ibaret "Xemse" ("Beşlik")
müellifi kimi daxil olmuşdur. 1177-ci ilde bitirdiyi "Mexzenül-esrar"
("Şirler xezinesi") adlı ilk poeması şaire böyük şöhret qazandırmışdır.
III Toğrul un sifarişi ile qeleme aldığı «Xosrov ve Şirin» poemasını
1180 ilde bitirmiş ve Mehemmed Cahan Pehlevana göndermişdir. Cahan
Pehlevanın ölümünden sonra taxta çıxan Qızıl Arslan Gencenin
yaxınlığında öz çadırında şairle görüşmüş ve onun nesihetlerini
dinlemiş, şaire Hemdünyan adlı bir kend bağışlamışdır. 1188 ilde Şirvan
hökumdarı I Axsitan şaire «Leyli ve Mecnun» mövzusunda bir eser yazmağı
sifariş etmişdir. Nizami Gencevi bundan boyun qaçırmaq istemişdise de
oğlunun tekidi ile teklifi qebul edib az müddetde «leyli ve Mecnun»
poemasını (Şerqde ilk defe) yaratmışdır. 1196 ilde Elaeddin Körpe
Arslanın adına «Yeddi gözel» eserini, nehayet, ömrünün sonlarına yaxın
bütün edebi-estetik, ictimai-felsefi görüşlerini yekunlaşdırdığı
«İsgendername» (teqr. 1203) poemasını qeleme almışdır.Nizami Gencevinin
ilkin Şerq Renessansının zirvesi olan yaradıcılığında dövrünün en
hümanist, ümümbeşeri ictimai-siyasi, sosial ve menevi-exlaqi idealları
parlaq bedii eksini tapmışdır.Nizami Gencevi üçün şexsiyyetin en yüksek
meyarı insanlıq idi. İrqi, milli ve dini ayrı-seçkiliyi qetiyyetle redd
eden bu şairin qehremanları içerisinde türk, fars,ereb,çinli, hindli,
zenci, yunan, gürcü ve s. xalqların nümayendelerine rast gelirik.
Hümanist şair müxtelif dinlere mensub o an bu qehremanların heç
birisinin milliyetine, dini görüşlerine qarşı çıxmır. Onun qehremanları
edalet, xalq xöşbextliyi, yüksek meqsedler uğrunda mübarize aparırlar.
İnsan şexsiyyetine , insan emeyine ehtiram şairin yaradıcılığının baş
mövzularındandır. Nizami Gencevi hem de vetenperver idi. O, tesvir
etdiyi bütün hadiseleri Azerbaycanla elaqelendirmeye, vetenin keçmiş
günlerini terennüm etmeye çalışmışdır. Nizami Gencevi yaradıcılığında
Veten mehebbeti doğma xalq yolunda qehremanlıq ideyası ile
birleşir.Nizami Gencevinin yaradıcılığı hümanizm, yüksek senetkarlığı
ile Zaqafqaziya, Yaxın Şerq xalqları (fars, tacik, hind, efqan, kürd,
türkmen, özbek, qazax, qırğız ve s.) edebiyyatlarının inkişafına güclü
tesir göstermiş, dünya medeniyyeti xezinesine daxil olmuşdur.Nizami
Gencevi-nin eserleri dünyanın bir çox xalqlarının diline tercüme
olunmuşdur. Eserlerinin nadir elyazma nüsxeleri bir çox xarici ölke
şeherlerinin (Moskva, Sankt-Peterburq, Bakı, Daşkend,Tebriz, Tehran,
Qahire, İstanbul, Dehli, London, Paris ve s.) mehşur kitabxana, muzey ve
elyazmaları fondlarında qiymetli inciler kimi qorunub saxlanılır.
Nizami Gencevinin Gencede defn olunduğu yerde möhteşem meqberesi tikilmişdir.