Xətai (Maral Rəhmanzadə)
Azərbaycanda Xətai irsinin öyrənilməsi sovet hakimiyyəti illərindən başlanmışdır. Azərbaycanın tarixçi və ədəbiyyatşünas alimlərindən S. Mümtaz, H. Araslı, M. Quluzadə, Ə. Məmmədov, O. Əfəndiyev, M. Abbaslı kimi mütəxəssislərin bu yöndə apardıqları araşdırmalar və yürütdükləri mülahizələr xüsusilə diqqəti cəlb edir.
İsmayıl
Xətai az yaşamasına, vaxtının çoxunu dövlət işlərinə sərf etməsinə
baxmayaraq zəngin və çoxcəhətli bir irs yaratmışdır. O, həm əruz, həm də heca vəznində, həm epik, həm də lirik janrlarda qələmini işlətmiş, yaddaqalan, nümunə, örnək ola bilən əsərləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatını
zənginləşdirmişdir. Onun səmimi, ürəkdən qopub gələn, zamanın qarşıya
qoyduğu tələblərə cavab kimi meydana çıxan poeziyası çox vaxt
siyasi-ictimai fəaliyyəti ilə birləşmişdir. Bu poeziya gah qılıncla
bərabər döyüş meydanlarına getmiş, gah müdrik el ağsaqqallarının,
təriqət şeyxinin öyüdlərinə çevrilmiş, gah da dünyaya və insana
məhəbbətlə dolu bir qəlbin tərcümanı olmuşdur. Bu poeziya qəhrəmanlığa,
gözəlliyə, mənəvi saflığa məhəbbətlə, şərə, eybəcərliyə, əqidəsizliyə,
dönüklüyə, sədaqətsizliyə, cılızlığa nifrətlə doludur. Bu poeziya, hər
şeydən əvvəl, mənəvi azadlığı təsdiq edir. Din və şəriətin mənəvi
əsarətini bu poeziya qəbul etmir. Dünyagörüşü etibarilə panteist olan
şair Mənsur Həllac və İmadəddin Nəsimi kimi "ənəlhəq" ("mənəm allah") şüarına, ideyasına tərəfdar çıxıb özünü "vəhdət gülzarının bülbülü" adlandırır:
Çün Xətaidir bu gün gülzari-vəhdət bülbülü,
Dəxi ol zaği-siyəh gülzarə gəlməsün.
Bütün
kainatı ilahi, mütləq varlıqla bir sayan, yaradıcı ilə yaradanı,
insanla allahı eyniləşdirən və bu eyniliyi vəhdət gülzarı, özünü isə bu
vəhdət və birlik gülzarının bülbülü, şairi adlandıran Xətai özünü
"mütləq həqiqət" ("həqqi-mütləq") deyə vəsf edir:
Xətai divanı
Ənəlhəq sirri uş könlümdə gizli
Ki, həqqi-mütləqəm, həq söylərəm mən.
Böyük mütəfəkkir şair Nəsimi kimi Xətai də görünən hər şeydə, o cümlədən insanın simasında ilahi varlığı görməyə çağırır:
Yəqin bil əhli-iqrarın yanında
Yerü gög cümlə həqdir, olma gümrah…
Ta səni gördü Xətai valehi şeydayidir,
hansı gözdür həq üzün görcək ki, bidar olmadı?
Şairin sufi olması onun poeziyasına da güclü təsir göstərmiş, ona daha cəsarətlihumanist ruh
vermişdir. Lakin bu cəsarət Xətainin yaradıcılığını sırf təriqət
poeziyasına çevirməmişdir. O, bütün məqamlarda real həyat və real insan
haqqında düşünmüş, real insana müraciətlə yazıb yaratmış, real insandan
və onun hisslərindən, qayğılarından söhbət açmışdır.
Onun şerlərində xeyir və şər anlayışları ilə bağlı fikirlər də vardır. Bu məsələdə Xətai Azərbaycan ədəbiyyatının dühası Nizami Gəncəvi ilə
həmfikirdir. O da belə hesab edir ki, insan yaxşı-yaman nə iş tutsa,
onun bəhrəsini görəcək, pis əməl sahibi öz əməlləri üçün xəcalət
çəkəcəkdir. Ancaq xeyir işlər, əməllər arxasınca gedənlər hər cür
xəcalət, peşmanlıq hisslərindən uzaq olacaqlar.
Xətainin
şerlərində insan, lirik qəhrəman məğrur, azad fikirli, öz qüdrətinə
inanan bir varlıq kimi tərənnüm olunur, onun ölməzliyi, əbədiliyi, ən
ağıllı bir şəxs olması, düşmənlərin canına vəlvələ salmağa qadir olduğu
dönə-dönə nəzərə çatdırılır.
Hələ XII əsrdə Nizami Gəncəvi sufizmə rəğbətlə yanaşmış, sufiləri ürəkdən xəbərdar olan adamlar kimi təqdim etmişdir. Şairin "Sirlər xəzinəsi"
əsərində müxtəlif xarakterlərə malik sufi surətləri yaradılmışdır.
Xətai də sufiləri halal və haram yola gedənlər adı ilə iki yerə ayırır.
O, ən yüksək insani keyfiyyətləri əsl sufilər arasında axtarır, öz
müridlərini əsl sufi kimi hərəkət etməyə, sufi – insan adını uca tutmağa
çağırır:
Sufi isən, alıb-satma,
Halalına haram qatma,
Yolun əyrisinə getmə,
Doğru yola nəzər eylə.
Şairin
nəzərində həqiqi sufi əsl insandır. Onda alıb-satmaq, harama meyl
etmək, əyri yola getmək kimi hərəkətlər, sifətlər ola bilməz. Əgər hər
hansı bir sufi bu sifətlərə malik deyildirsə, o sufilikdən də,
insanlıqdan da uzaq bir adamdır. Xətai belə sufiləri rədd edir.
Xətainin
poeziyasında ehkamçılığa, mövhumatçılığa, insan mənəviyyatını
buxovlayan zəncirlərə qarşı güclü bir etiraz vardır. Xətai şerinin əsas
obyekti insan, əsas qayəsi insana məhəbbətdir. Xətai dövründə islam
dininin insan idealı ilə humanist ziyalıların insan idealı bir deyildir.
Dindar insan hər cür istək və arzularını buxovlayıb cənnət xəyalı ilə
yaşayırdısa, humanist ziyalıların ideal insanı əsl cənnəti bu dünyada
axtarır və tapırdı. İnsansız dünyanı və cənnəti barsız bağa bənzədir,
insansız cənnəti istəmirdi:
Ərdəbildə Şah İsmayıl Xətainin heykəli
Neylərəm ol cənnəti, içində dildar olmasa?!
Qoy onu viranə qalsın – bağçada bar olmasa.
Şair
insanı yer üzünün ən qiymətli gövhəri saydığından insansız olan, insana
zidd olan, insanın sədaqətinə mane, buxov, əngəl olan hər şeyi rədd
edir.
Xətainin
şerlərində gah real insani sevgi tərənnüm olunur, gah da məhəbbətdən
geniş fəlsəfi bir kateqoriya kimi söhbət açılır. Hər iki halda
məhəbbətin tərənnümü onun humanizmi, fikir sərbəstliyi ilə bağlıdır.
Üzün gördüm sənin, ey yari-məhru,
Könüllər afəti, ya üzmüdür bu?
Dodağın həsrətindən xəstə haləm,
Axıtdı gözlərim yaşı be hər su.
Həbəşdir kim, müsafir Rumə düşmüş
Üzün səfhindəki ol xali-hindu.
Gözündən ahu tək dağlara düşdüm,
Nə sehr etdi mənə ol iki cadu?
Xətai dər üzün xurşidə nisbət,
Sözü rövşən dedim üzünə qarşu.
İnsan
gözəlliyi bu şerdə romantik bir dillə, heyranlıqla qələmə alınmışdır.
Buradakı bədii suallar, bənzətmələr aşiqin qəlbindəki təlatümləri,
həyəcanları təbii, səmimi şəkildə oxucuya çatdırır.
Xətainin
məhəbbət poeziyası güclü kədərdən, qəmdən bir qayda olaraq uzaqdır.
Xətai yaradıcılığını tədqiq edənlərin fikrincə bu isə onun daha çox
cəmiyyətdə tutduğu ali mövqe ilə əlaqədardır. Çünki, şah heç zaman maddi
və ya digər sərvətlərdən əksiklik görməmişdir ki, şikayətlənsin.
Şairin təbiət təsvirinə həsr edilmiş şerlərində şux, şad əhvəli-ruhiyyə hökm sürür:
Bahar oldu ki, aləm gülşən oldu,
Gözün aç, gör cahan nə rövşən oldu.
Bəzəndi hər bir ağac bir gül ilə,
Ağaclar cümlə gül pirahən oldu.
Açıldı yazlar, bitdi çiçiklər,
Gül ilə şol bənövşə susən oldu.
İrişdi vədəsi badi-baharın,
Behər su gül hezaran-xərmən oldu.
Xətainin
aşiqanə qəzəllərində sevgi duyğuları bir çox hallarda o qədər səmimi,
təbii verilir ki, boyalarının, ifadələrinin əlvanlığı və sadəliyi ilə
insanı heyran edir, tilsimləyir. "Qızıl gül, bağü bustanım, nə dersən?"
misrası ilə başlanan məşhur qəzəli yada salaq. Bu qəzəldəki hər beyt,
hər parça saf, həssas bir qəlbdən qopan sevgi harayı kimi səslənir:
Qızıl gül, bağü bustanım, nə dersən?
Fəda olsun sənə canım, nə dersən?
Qərarü səbrü aramım tükəndi,
Kəsildi külli-fərmanım, nə dersən?
Əridi iliyim, qaldı sümüyüm,
Bu təni tərk edər canım, nə dersən?
Əgər yatsam min il torpaq içində
Dürüstdür əhdü peymanım, nə dersən?
Xətai can ilə çün səni sevdi,
Sevən ölsünmü, sultanım, nə dersən?
Real
insanın, real insani hisslərin, arzuların, düşüncələrin romantik
şəkildə tərənnümü, həm də Xətaiyə məxsus bir tərzdə tərənnümü XVI əsrin
birinci rübü üçün qiymətli yeni bir hadisə idi. Nəsiminin, Kişvərinin, Həbibinin, Hamidinin poeziyasından qidalanan bu şerlərdə yeni, orijinal, ancaq Xətaiyə məxsus cəhətlər də çoxdur.
Xətainin çoxcəhətli poeziyasında epik əsərlər də mühüm yer tutur. Onun "Nəsihətnamə" məsnəvisi və "Dəhnamə"
poeması epik şerin qiymətli nümunələridir. "Nəsihətnamə" adından da
göründüyü kimi, nəsihətamiz, fəlsəfi poemadır. Burada ardıcıl nəql
edilən hadisə yoxdur. "Nəsihətnamə" sufizmin panteist müddəalarını şərh edən fəlsəfi bir əsər olmaqla bərabər insan haqqında qabaqcıl humanist düşüncələri də əks etdirir.
"Dəhnamə"
Xətainin həcm, fikir və sənətkarlıq baxımından ən mühüm əsəridir. Bir
yandan klassik ədəbiyyatdan, bir yandan da xalq yaradıcılığının zəngin
xəzinəsindən, nağıl və dastanlardan istifadə ilə yaradılan bu poema
başqa "Dəhnamə"lərdən forma və məzmun əlvanlığı ilə seçilir. Xətainin
özünəməxsusluğu: hissləri səmimi, inandırıcı, təbii ifadə etmək, təbiəti
duymaq, məhəbbətin həyəcanlarını dolğun əks etdirmək, xalq
ədəbiyyatından şüurlu şəkildə bol-bol faydalanmaq keyfiyyətləri bu
əsərdə də göz qabağındadır.
Dəhnamə
on məktub deməkdir. Zahirən əsər on məktubdan ibarət olsa da, poemanın
məzmununu məktublar yox, daha çox həmin məktublarla əlaqədar hadisələr
təşkil edir.
Xətai
mövzunun imkanlarından bacarıqla istifadə edib rəngarəng təbiət
lövhələri, insan duyğularının təbii, səmimi ifadəsi üçün müxtəlif
boyalar tapıb işlədir. Sıx-sıx lakin yerli-yerində verilmiş qəzəllər
poemadakı lirizmi daha da gücləndirir. Şairin yaratdığı təbiət
təsvirlərindən biri poemanın başlanğıc hissəsində verilmişdir. Bu
təsvirlər o qədər dəqiqdir ki, rəssamlar onun əsasında heç bir çətinlik
çəkmədən çoxlu lövhələr yarada bilərlər.
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bahariyyə adlı
janra bir qayda olaraq Xətainin həmin təsviri ən səciyyəvi nümunə kimi
göstərilir. Ədəbiyyatımızda çoxlu təbiət təsviri yaradılmasına
baxmayaraq Xətainin yaratdığı həmin təsvir bu tipli təsvirlər içərisində
müstəsna yer tutur:
Qış getdi, yenə bahar gəldi,
Gül bitdi vü laləzar gəldi.
Quşlar hamısı fəğanə düşdü,
Eşq odu yenə bu canə düşdü.
Sərvin yenə dutdu damənin su,
Su üstə oxudu faxtə ku-ku.
Durna uçuban həvayə düşdü,
Laçın aluban ovayə düşdü…
Bu
təsvirdə təbiət insandan təcrid olunmur. Şən, şad bir qəlbin təbiətdən
aldığı həzz, sevinc addımbaşı özünü hiss etdirir. Şair quşların fəğanə
düşməsini deyən kimi insan həyatı barədə araya tez bir söz atır, "Eşq
odu yenə bu canə düşdü" deyərək təbiətlə insan həyatını vəhdətdə
götürdüyünü nəzərə çatdırır.
Təbiətdə gül açıb quşlar nəğmə oxuyanda insan qəlbində də sevgi duyğularının oyandığını söyləyir.
Təbiət
təsvirləri ilə yanaşı poemada Aşiqin mənəvi iztirablarını əks etdirən
qəzəllər də əsərin bədii təsir gücünü artırmağa xidmət edir.
"Dəhnamə" mövzusunda Xətaidən əvvəl başqa Azərbaycan şairləri – Hümam Təbrizi, Marağalı Əvhədi də
əsərlər yazmışdır. Bu ənənəvi süjeti Xətai vəziyyət və hadisələrə uyğun
olaraq yaratdığı lövhələr və başqa poetik tapıntılar vasitəsilə
yeniləşdirə bilmişdir. Həmçinin Xətainin "Dəhnamə"si ana dilində yaranan
ilk epik əsərlərdəndir.
Epik əsərdə lirik janrlardan, o cümlədən qəzəllərdən istifadəyə Füzulidən, hətta Həqiridən əvvəl Xətai poemasında rast gəlirik. Xətai bu poemanı hakimiyyət uğrunda mübarizələrinin ən gərgin çağlarında, 1506-cı
ildə, iyirmi yaşında olanda yazmışdır. O, həyatının bu gənc çağlarında
təkcə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin əsasını qoymaqla məşğul olmamış, həm
də epik şerimizə "Dəhnamə" kimi orijinal keyfiyyətlərə məxsus bir əsər bəxş etmişdir.
Xətai
ədəbi irsinin mühüm bir hissəsini heca vəznində xalq şeri formalarında
yazılmış əsərlər təşkil edir. Heca vəznli şerimizin tarixi Xətai ilə
başlayır. Düzdür, bu forma xalq arasında Xətaidən əvvəl də olmuşdur,
lakin onu yazılı ədəbiyyata gətirən Xətaidir. Hökmdar şair fikirlərini
daha çox xalq şeri ənənələri əsasında tərbiyələnən, nisbətən az savadlı,
və ya tam savadsız olan geniş kütlələrə, müridlərə, qızılbaş əsgərlərə
çatdırmaq üçün doğma janrların daha əlverişli olduğunu duymuş, onların
sevdiyi, başa düşdüyü formalardan istifadə etməyi özünə borc bilmişdir.
Bu
şerlərdə xalq ruhuna və zövqünə yaxınlıq xüsusi yer tutur. Xətainin
siyasi, əxlaqi, estetik baxışları bu şerlərdə son dərəcə aydın və sadə
bir tərzdə ifadə olunur. Ümumiyyətlə, Xətai şerinə xas bir keyfiyyət
olan sadəlik və aydınlıq onun heca vəznli şerlərində daha qabarıq
şəkildə nəzərə çarpır. Xətainin heca vəznində yazdığı qoşma, gəraylı, varsağı,bayatı, nəfəs və ilahilər
indi də öyrənmək, ibrət almaq üçün nümunə olmaq dərəcəsindədir. Şair
oxucularını diqqətli, ehtiyatlı olmağa, əqidə, məslək yolunda sədaqətlə
yürüməyə çağırır:
Dərindir bizim dəryamız, boylanmaz,
Min bir kəlam desəm, biri anlanmaz.
Kişi iqrarsız yollara bağlanmaz,
Yolları qoynunda yürüyüb gedər.
Bu
parçalarda oxucunu, dinləyicini doğruçu və cəsarətli olmağa, orda-burda
qeybətlə, dedi-qodu ilə məşğul olmaqdan əl çəkməyə çağırır, həqiqət
yolundan azmış insanlara qarşı dərin nifrətini bildirir.
Bədii
söz haqqında danışmaq, ona münasibətini bildirmək orta əsrlərdə yaşamış
sənətkarlarımızın yaradıcılığında pozulmaz bir ənənə kimi yayılmışdır.
Nizaminin, Füzulinin, Saib Təbrizinin, Qövsi Təbrizinin, Vaqifin və
başqa Azərbaycan sənətkarlarının söz haqqındakı şerləri, fikirləri bu
həqiqəti bir daha təsdiq etməkdədir. Xətainin "Bir söz" rədifli gəraylısı Füzulinin "Söz" rədifli qəzəli kimi yadda qalan qiymətli sənət əsərlərindən biridir:
Sözünü bir söyləyənin
Sözünü edər sağ bir söz.
Pir nəfəsin dinləyənin
Yüzünü edər ağ bir söz.
Söz vardır kəsdirər başı,
Söz vardır kəsər savaşı,
Söz vardır ağulu aşı
Bal ilən edər yağ bir söz.
Xalq
şerinin bayatı şəkli də Xətainin məhəbbətlə, məharətlə müraciət etdiyi
formalardandır. Şair bayatılarının axıcılığına, yığcamlığına, atalar sözləri və xalq məsəlləri kimi aforistik məna daşımasına xüsusi diqqət yetirmişdir:
Xətai, işin düşər,
Gəlib-gedişin düşər.
Dişləmə çiy loğmanı,
Yerinə dişin düşər.
Xətainin istər heca, istərsə də əruz vəznində
yazdığı əsərlər klassik yazılı ədəbiyyatımızın ən qiymətli
nümunələrindən sayılır. Şairin irsi sonrakı dövrlərin ədəbiyyatı
üzərində dərin izlər buraxmışdır. Füzuli kimi dahi sənətkar Xətainin bir sıra şerlərinə cavab yazmış, ilk böyük əsəri olan "Bəngü Badə"ni
ona ithaf etmişdir. Görkəmli el sənətkarı, hökmdar şairin müasiri Aşıq
Qurbani onu "Mürşidi-kamilim, şeyx oğlu şahim" deyə tərənnüm etmişdir.
Şah İsmayıl Xətainin əsərləri istər əlyazmaları, istərsə də şifahi
şəkildə geniş yayılmış, məclislərdə musiqi havalarının müşaiəti ilə ifa
olunmuşdur. Onun həyat nə mübarizəsi ilə bağlı məşhur Şah İsmayıl dastanı yaranmışdır.
Bu dastan əsasında Müslüm Maqomayev eyni adlı opera bəstələmişdir. Yazıçı Ə. Cəfərzadənin "Bakı-1501", F. Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü",
Ə. Nicatın "Qızılbaşlar" romanları və bir sıra bədii əsərlər son
illərdə Şah İsmayıl Xətainin həyatı və şəxsiyyətinə olan güclü marağın
ifadəsi kimi meydana çıxmışdır.
Xatirəsinə ithaf
Müslüm Maqomayev (bəstəkar) - Şah İsmayıl (opera)
Sərdar Fərəcov - "Şah Xətai" simfoniyası
Bakıda heykəli (1993, müəllif İbrahim Zeynalov)
Ərdəbildə heykəli
Xaçmazda heykəli
Gəncədə büstü
Şah İsmayıl Xətai fondu
Xətai metrostansiyası
"Şah İsmayıl" ordeni
Masallı şəhərində əzəmətli heykəli (müəllifi Valid Məmmədli)