Rəsulzadə Məhəmməd Əmin-
Azərbaycanın görkəmli siyasi və dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin(
1918-1920) banilərindən biri Azərbyacan Milli Şurasının sədri( 1918 28 may;
1918 17 iyun;1918-16 noyabr; 1918 7dekabr),jurnalist,publist Rəsulzadə
Məhəmməd Əmin Hacı Molla Ələkbər oğlu(31.I. 188 Bakı,Novxanı k.– 6.III.1955.Türkiyə,Ankara)=
Azərbaycanın görkəmli siyasi və dövlət xadimi,Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920)
banilərindən biri,Azərbaycan Milli Şurasının sədri (1918,28may- 1918, 17
iyun ;1918 16 noyabr-7 dekabr), Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində
«Musavat» və bitərəflər fraksiyasının sədri, jurnalist, publisist.
İlk təhsilini Sultanməcid Qənizadənin 2 saylı
rus-tatar məktəbində almış Bakı texniki məktəbini bitirmişdir. Gənc yaşlarında
inqilabi hərəkata qoşulmuş,«Müsəlman Gənslik Təşkilatı» adlı gənc azərbaycanlı
inqilabçılar dərnəyini yaratmış. Və ona
başçılıq etmişdir(1902-1903).Təşkilat mətbəə
üsulu ilə intibah Namələr çap edib əhali arasında yaymışdır.
1904-cü ildə o, Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyası Bakı
Komitəsi nəzdin1905-1907-ci illər rus inqilabının gedişində və bundan sonra
Azərbaycanda yaranan milli oyanış , Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əhməd
bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə , Həsən bəy Zərdabi və b.nın
çar Rusiyasının milli ayrı-seçkilik siyasətinə qarşı mübarizısi,
getdikcə genişlənməkdə olan «Türkləşmək,islamlaşmaq və müasirləşmək»(«türk
qanlı, islam imanlı ,Avropa qiyafəli») məfkürəsi Rəsulzadənin milli-siyasi
görüşlərinin formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir.
1906-1907-ci illərdə «Təkamül»də, həmçinin başqa qəzetlərdə
millətlərə, tayfalara,siniflərə, insanlara(fərdlərə) hüquq bərabərliyi və azadlıq
tələb edən yazllarla çıxış etmiş və zaman keçdikcə bu siyasi tələblər
«insanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal»çağırışı kimi formalaşmışdır..
1905-1907-ci illər rus inqilabının məğlubiyyətindən
sonra rusiyanın təqiblərindən Rəsulzadə
İrana mühacirət etməyə məcbur oldu. Rəsulzadə 1908-1911-ci
illər İran inqilabında , Cənubi Azərbaycanda
milli- azadlıq hərəkatında fəal iştirak etmiş,Səttarxan və Bağırxanla
görüşmüşdü. Bu müddətdə o, Tehranda Avropa tipli ilk gündəlik «İrane-nou»(«Yeni İran») aəzetini dərc
etmişdir(1910-1911). Həmin dövrdə Rəsulzadə
, Seyid Tağızadə ilə birlikdə İran Demokratik Partiyasını yaratmış
və onun Mərkəzi Komitəsinə üzv
seçilmişdir. İran inqilabı yatırıldıqdan sonra (1911) Rəsulzadə S.H.
Tağızadə ilə Türkiyəyə
mühacirət etmişdir. Burada Əli bəy Hüseynzadə
və Əhməd Ağayevlə sıx əməkdaşlıq etmişdir, «Türk ocağı»
təşkilatına daxil olmuş,«Türk yurdu» jurnalında Cənubi Azərbaycan türklərinə
həsr olunmuş məqalələrdəonların milli-siyasi hüquqlarını müdafiə etmişdir.
Rəsulzadə,eyni zamanda, budövrdə türçülük ideyaları ilə daha da dərindən tanış
olur.
M.Ə.Rəsulzadə 1913-cü ildə Romanovlar
sülaləsinin 300 illiyi münasibəti ilə verilmiş əfv-ümumidən sonra Bakıya
qayıdır, «Musavat» partiyasının rəhbərliyinə keçir(«Müsəlman Demokratik
Partiyası »Musavat» 1911-ci ilin
oktyabrında, Rəsulzadə hələ Türkiyədə
mühacirətdə olduğu zaman , Məmmədəli Rəsulzadə,Abbasqulu Kazımzadə və
Tağı Nağıoğlu tərəfindən yaradılmışdı) və milli azadlıq mübarizəsində fəal
iştirak edir.1915-ci ildə «Açıq
söz» qəzetini nəşr edir. Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda mübarizə aparır,«Dirilik»(1914-1916)
jurnalında «Milli dirilik» başlığı ilə silsilə məqalələr dərc etdirir,millətin
tərifində dini birliyi deyil, dil və mədəniyyət birliyini önə çəkir,milli
istiqlal ideyalarını geniş təbliğ edir. Onun rəhbərlik etdiyi «Musavat»
partiyası milli azadlıq
mübarizəsinin önünə keçir.
Rusiyada Fevral burjua inqilabının (1917)
qələbəsindən sonra milli əsarət altında olan xalqlara , o cümlədən
Azərbaycan xalqına yeni yaradılacaq demokratik Rusiyada «Milli-məhəlli (ərazi) muxtariyyət»
verilməsi uğrunda mübarizə aparır.Qafqaz müsəlmanlarının Bakı(1917, aprel) və
Rusiya müs əlmanlarının Moskva(1917,may) qurultaylarında öz mövqeyini uğurla
müdafiə edir. Moskva qurultayında onunAzərbaycan dilində etdiyi çıxışda irəli
sürülən «Milli -məhəlli(ərazi)
muxtariyyəti» proqramı Əhməd Salıkovun
«milli-mədəni muxtariyyət» proqramından fərqli olaraq böyük səs üstünlüyü ilə(446:291) qəbul
olunur.Bu, Rusiyanın türk xalqları arasında onun nüfuzunu daha da
artırdı. Nəticədə o, Rusiyanın gələcək dövlət idarəçiliyi formasını müəyyən edəcək Müəssislər Məclisinə
Azərbaycanla yanaşı Türküstandan
da deputat seçildi.
1917-ci ilin iyununda «Musavat»
la Nəsib bəy Yusifbəylinin başçılıq etdiyi «Türk-Ədəmi-
Mərkəziyyət» partiyası birləşdi.Rəsulzadə birləşmiş «Türk
Ədəmi-MərkəziyyətFirqəsi Musavat»ın sədri oldu.1917-ci ilin oktyabrında «Türk
Ədəmi-Mərkəziyyət Firüəsi Musavat»ın I qurultayında M.Ə.rəsulzadə
partiyanın Mərkəzi Komitəsinin sədri seçildi.O,qurultaydakı çıxışında
partiyanın mübarizə istiqamətini müəyyən edərək bildirmişdi:»Milli
istiqlala malik olmayan bir millət, hürriyyət və mədəniyyəti də hifz edə
biməz.İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal».
Lakin Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra Rusiyada bolşevik
irticası və yeni milli əsarət dövrü baçlandı.Silah gücünə keçmiş Rusiya
imperiyasının sərhədlərini bırpa etmək siyasəti
yeridilirdi.Bakıda və onun ətrafında hakimiyyəti ələ keçirən Stepan
Şaumyanbolşevik-daşnak
höküməti Azərbaycana «muxtariyyət « əvəzinə «məzarıstan» vəd etdi və
1918-ci il martında Bakıda və ölkənin digər bölgələrində azərbaycan
xalqına qarşı kütləvi qırğınlar və soyqırım törətdi.Mart soyqırımı zamanı
milli-istiqlalçı qüvvələrə başçılıq edən «Musavat»ın binası
və «Açıq söz»ün redaksiyası yandırıldı. Bu zaman Rəsulzadə milli
azadlıq hərkatının digər görkəmli rəhbərləri ilə birlikdə Qagqazın Rusiyadan
ayrılaraq müstəqil konfederasiya dövləti yaratması və Türkiyə ilə sülh danışıqlarına girməsi uğrunda mübarizəyə başlayır və Tiflisdə Zaqafqaziyaparlamentində
(seymində) Müsəlman(Azərbaycan) fraksiyası rəyasət heyətinin sədri kimi çıxışlar edir. Zaqafqaziya
seymi dağıldıqda Rəsulzadə Batum konfransinda iştirak etdiyinə görə gizli
səsvermə nəticəsində qiyabi olaraq Azərbaycan Milli Şurasini
imzalayır(1918-ci il 4 iyun). Müqavilənin 4-cü maddəsinə əsasən Osmanlı
dövləti Bakı Sovetinin daşnak –bolşevik hərbi birləşmələri və erməni-daşnak
quldur dəstələri tərəfindən soyqımına məruz qalmaqda olan Azərbaycan
xalqına qardaşlıq yardımı göstərir.M.Ə. Rəsulzadə dövlət
xadimi kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 1918-ci ilin iyununda baş
vermiş ilk hökümət böhranının aradan qaldırılmasında mühüm rol
oynamış,istiqlalın qorunub saxlanması naminə sədri olduğu Milli Şuranın müvəqqəti olaraq istefasına
razılıq vermişdir.O,1918-ci ilin iyununda Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin İstanbul beynəlxalq konfransına göndərilən
səlahiyyətli nümayəndə heyətinə (Rəsulzadədən başqa Xəlil bəy Xasməmmədov və
Aslan bəy Səfikürdski daxil idi) sədrlik etmiş,çox mürəkkəb beynəlxalq şəraitdə
Azərbaycanın mənafeyini uğurla müdafiə
etmiş, Azərbaycanda hərbi işin təşkili maliyyə problemi Ərazi məsələsi haqqında
Türkiyə rəsmiləri ilə danışıqlar aparmış,xüsusən Bakı məsələsində çevik
və prinsipial mövqe tutmuşdur.1918-ci il noyabrın 16-da Azərbaycan Milli
Şurasının fəaliyyəti bərpa olunduqdan sonra onun sədri kimi Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Parlamentinin formalaşmasında mühüm rol oynamışdır.
1918-ci ilin dekabrın 7-də
parlaq nitq söyləmiş və sonra «Musavat» partiyası adından gənc Cümhuriyyətin
dövlət quruluşu , daxili və xarici siyasətinin əsas prinsipləri barədə
bəyannamə ilə çıxış etmişdir. Onun «...müstəqil Azərbaycanı təmsil edən o
üç boyalı bayrağı Şurayi-Milli qaldırmış, türk hürriyyəti, islam
mədəniyyəti və müasirAvropa iqtidarı-əhrarınasini təmsil edən bu üç boyalı
bayraq daima başlarımızın üstündə ehtizaz edəcəkdir. Bir
dəfə qaldırılmış bayraq bir daha enməyəcəkdir» sözləri Parlament
üzvlərinin ayaq üstə sürəkli alqışlarla qarşılanmışdı.Rəsulzadə AXC
Parlamentində Azərbaycanın milli və dövlət maraqlarına cavab verən qanunlarınqəbulunda
həlledici rol oynamışdır.M.Ə.rəsulzadə Parlamentdə Bakı Dövlət Universitetinin
açılması ətrafında gedən müzakirələrdə qətiyyətlə çıxış etmişdir.Rəsulzadə Universitet fəaliyyətə
başladıqdan sonra tarix-filologiya fakultəsində Osmanlı ədəbiyyatı tarixindən
dərs demişdir.
M.Ə.Rəsulzadə bu dövrdə Borçalı və Qarabağla bağlı
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı qaldırılmış ərazi iddialarında
prinsipial mövqe tutmuşdur. Borçalı ilə bağlı Azərbaycan hökümətini
«Qan tökməklə» hədələyən gürcü nümayəndələrinə «nə etmək olar, əgər məcbur
etsələr, qan tökmək olar» deyə qətiyyətlə cavab vermişdir.O, Qarabağ
məsələsində də eyni qətiyyət göstərmişdir:»Bizim fikrimizcə və hökümətin fkrinə
görə Qarabağ məsələsi yoxdur. Necə ki. Bakı məsələsi yoxdur.Buna görə də Qarabağ ünvanı ilə olan hər növ
təklifi rədd edirik» Rəsulzadə 1919-cu ilin dekabrında keçirilmiş
«Musavat» partiyasının II qurultayındaPartiyanın Mərkəzi Komitəsinin və Parlament fraksiyasının fəaliyyəti
haqqında hesabat məruzəsi ilə
çıxış etmişdir.Yenidən «Musavat» partiyasının sədri seçilmişdir.
1920-ci il aprelin 27-də 11-ci Qırmızı Ordunun artıq
Bakını ələ keçirmiş olduğu şəraitdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentində
hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil
vermək məsələsi müzakirə olunarkən qətiyyətlə bunun əleyhinə çıxmışdır.AXS-nin
süqutundan sonra gizli fəaliyyətə keçən Rəsulzadənin göstərişilə Bakıda «Musavat»ın gizli mərkəzi yaradıldı.
Onun özq isə Lahıcda gizləndi.Rəsulzadə bol-
şeviklərin istilasından sonra AXC-nin dövlət strukturlarının dağıdılması
,repressiyalar,qanlı qırğınlar dövründə xalqın sovet- bolşevik rejiminə qarşı
apardığı şiddətli mübarizəni və verdiyi saysız qurbanları görərək
bildirirdi:»milli bayrağın torpaqlara deyil,millətin vicdanına enmiş olduğunu
,hər kəsin bu bayrağı ruhunda,qəlbində və bağrın-
da mühafizə etməkdə olduğuna inandığını» bidirirdi.
M.Ə.Rəsulzadə 1920-ci il avqustun 17-də həbs olunmuş,
lakin İ.Stalinin göstərişi ilə həbsdən
azad olunub Moskvaya aparılmış, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının
Milli İşlər Komissarlığında işlə təmin olunmuşdu. Bir müddət sonra Sankt-Peterburqa,
oradan isə gizli yolla Finlandiyaya keçərək Türkiyəyə mühacirət etdi.O, AXC-nin
süqurundan sonra müxtəlif xarici ölkələrə getməyə məcbur olan azərbaycanlıların istiqlal
mübarizəsini vahid mərkəzdən idarə etmək məqsədilə Azərbaycan Milli
Mərkəzini(İstanbulda),»Musavat» partiyasının Xarici Bürosunu yaratdı və «Musavat»ın
Azərbaycandə fəaliyyət göstərən gizli təşkilatına istiqamət verdi.1926-cı ildə
onun fəal iştirakı ilə Parisdə «Prometey» təşkilatı yaradıldı.»Prometey» sovet
rejiminə qarşı müxtəlif
xalqlarının nümayəndələrinin vahid mübarizə blokunu yaratmalı idi.Rəsulzadə
1931-ci ildə sovet hökümətinin tələbi ilə Türkiyəni tərk etməli oldu.1932-ci
ildə Rəsulzadənin siyasi
mühacirətinin Polşa dövrü başlandı. 1934-cü ildə
Ə. Topçubaşovla birlikdə Brüsseldə Qafqaz Konfederasiyası sazişini imzaladı.
Sazişə əsasən Qafqazda
Azərbaycan,Gürcüstan və Şimali Qafqaz respublikalarından ibarət Konfederasiya dövləti-respublika
yaratmaq nəzərdə tutulurdu.M.Ə.RəsulzadəƏ.Topçubaşovun ölümündən sonra(1934) siyasi mühacirin istiqlal
mübarizəsində
aparıcı rol oynadı.
1936-cı ildə Varşavada «Musavat» ın
qurultay səlahiyyətli konfransı keçirildi.İsveçrəyə, İsveçrədən
İngiltərəyə, nəhayət Rumıniyaya keçdi. 1942-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinə nail olmaq üçün
Almaniyanın Xarici İşlər Nazirliyi və Şərq Nazirliyi ilə danışıqlara girdi. Lakin danışıqlat
uğursuz nəticələndi. M. Ə. Rəsulzadə Berlində «Azərbaycanın milli haqlarını qorumaq, vətənin xilası və
istiqlalı üçün mübarizə etmək,qafqasiyalı millətlərin dostluqları və siyasətdə
bir yerdə yaşamaları üçün çalışmaq və Almaniya
ilə sıxı surətdə işbirliyi təmin etmək» məqsədilə Milli Azərbaycan Komitəsi yaratdı.Almaniya
tərəfindən Azəərbaycanın müstəqilliyinin tanınması məsələsində
müsbət nəticə əldə olunmadığını görən Rəsulzadə 1942-ci ilin sonlarında
Almaniyanı tərk edib Buxarestə
getdi. Müharibənin sonuna yaxın Münxendə gizli şəraitdə yaşayan Rəsulzadənin yaratdığı «Azərbaycan Demokratik Birliyi»
cəmiyyəti azərbaycanlıların faşist
əsirliyindən azad olunmasına, bir müddət sonra yaratdığı «Tükiyə-Azərbaycan»cəmiyyəti
isə əsirlrin Türkiyəyə aparılmasına köməkgöstərdi.
1947-ci ildə Türkiyəyə qayıdan M.Ə.Rəsulzadə
burada Azərbaycan Kültür dərnəyini(1949-cu il,1 fevral) . 1952-ci ilin dekabrında Münxendə keçirilən Ümumi
Qafqaz Konfransında iştirak etdi. Konfransın qərarına əsasən,
Azərbaycan,gürcüstan və şimali Qaf-
qazın təsil olunduğu Qafqaz İstiqlal Komitəsi yaradıldı. Amerika Birləşmiş Ştatlarına gedərək Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin yaradılmasının 35-ci ildönümü münasibəti ilə 1953-cü ilin mayın 28-də «Amerikanın səsi» radiosu ilə
Azərbaycan xalqına müraciət etdi.
M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan mətbuatı tarixində
siyasi publisistikanın ən görkəmli nümayəndələrindən
biridir. Onun 1903-1920-ci illərdə təkcə Azərbaycanın dövri mətbuatında
1200-dən artıq müxtəlif janrda yazıları dərc olunmuşdur.O, ədəbi –
publisistik fəaliyyətini siyasi
mühacirət illərində də davam etdirmiş, Azərbaycan xalqının tarixi
və ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı məqalələr dərc etdirmişdir. Bu dövrdə
«Yeni Qafqaziya»(1923),»AzəriTÜRk»(1928), «Odlu yurd»(1929), «Qurtuluş»(1934),
«Musavat bülleteni»(1936), «Azərbaycan»(1952) jurnallarını, «İstiqlal»(1932)
qəzetini nəşr etdirmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadəkAzərbaycanın
dövlət müstəqiliyinin bərpa olunması
uğrunda fədakarcasına istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə 1955-ci ildə vəfat etmişdir və Ankaranın Əsri qəbristanında dəfn
edilmişdir.
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər
Əliyev M.Ə.Rəsulzadənin xidmətlərini yüksək qiymətləndirmişdir.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev M.Ə.Rəsulzadənin anadan olmasının 130 illiyinin geniş şəkildə
qeyd edilməsi haqqında sərəncam
vermiş və bununla əlaqədar respublikada silsilə tədbirlər
həyata kecirilmişdirvə ədəbiyyatı ilə bağlı çoxsaylı məqalələr dərc
etdirmişdir. Bu dövrdə «Yeni Qafqaziya»(1923),»AzəriTÜRk»(1928), «Odlu
yurd»(1929), «Qurtuluş»(1934), «Musavat bülleteni»(1936), «Azərbaycan»(1952) jurnallarını,
«İstiqlal»(1932) qəzetini nəşr etdirmişdir.
M.Ə.Rəsulzadə ömrünün sonunadəkAzərbaycanın
dövlət müstəqiliyinin bərpa olunması
uğrunda fədakarcasına istiqlal mübarizəsini davam etdirmişdir.Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə 1955-ci ildə vəfat etmişdir və Ankaranın Əsri qəbristanında dəfn
edilmişdir.