Son zamanlar qərb ölkələrində ailələrdəki vəziyyət 180 dərəcə dəyişib. Vaxt var idi, evdə valideynin sözü keçərdi, uşaqlar onların dediyi ilə oturub-durardı. Amma bu gün vəziyyət bambaşqadır. Gəlin hər gün üzləşə biləcəyimiz vəziyyətlərə nəzər salaq.

Ana dördyaşlı oğlu ilə mağazada olarkən uşaq əlini oyuncağa uzadır. Ana onu dilə tutmağa çalışır: «Evdə yüz dənə oyuncağın var, bunu neynirsən?» Ana sonradan başa düşür ki, gərək sual verməzdi. Uşaq zar-zar ağlamağa başlayır: «Mən onu istəyirəm». Ana uşağın oyun çıxaracağından qorxub oyuncağı alır. Uşağın həmişəki hiyləsi bu dəfə də işə yarayır.

Ata kiminləsə danışan zaman beşyaşlı qızı onun sözünü kəsib deyir: «Yoruldum, evə gedək». Atası sözünü yarımçıq qoyur və əyilib qızını sakitləşdirir: «Balam, iki dəqiqə gözlə gedirik, yaxşı?»

12 yaşlı Orxan bu dəfə də müəlliməsinin üstünə qışqırıb. Atası bunu eşidəndə qanı qaralır, amma o, oğluna yox, müəlliməsinə əsəbləşib. Oğluna deyir: «O, həmişə səni gözümçıxdıya salır, gedib direktorla danışacağam!»

Bu nümunələr həqiqətən də baş vermiş hadisələr olmasa da, reallıqdan uzaq deyil. Bunlar uşaqlarının tərbiyəsizliyinə göz yuman, onların hər istədiyini edən və pis davranışlarının aqibətindən onları qurtaran ailələrdəki problemi əks etdirir. «Narsizim epidemiyası» kitabında qeyd olunur: «Son zamanlar sükanı uşaqlarına verən valideynlərin sayı günü-gündən artır. Halbuki yaxın keçmişdə uşaqlar öz yerini bilirdi» («The Narcissism Epidemic»).

Sözsüz ki, bir çox valideynlər uşaqlarına lazımi dəyərləri aşılayırlar. Bunun üçün onlar uşaqlarına nümunə qoymaqla yanaşı, yeri gələndə, qəti və eyni zamanda məhəbbətlə düzəliş edirlər. Yuxarıda qeyd olunan kitabda həmçinin deyilir ki, bunu etməyin vacibliyini dərk edən valideynlər «cəmiyyətdə axına qarşı üzürlər».

Necə oldu ki, vəziyyət bu yerə gəlib çıxdı? Uşaqların tərbiyəsi niyə pozulub?

Valideynlik səlahiyyəti zəifləyir
Bəzilərinin fikrincə, valideynlik səlahiyyəti 1960-cı illərdən bəri zəifləməyə başlayıb. Həmin illər mütəxəssislər valideynlərə uşaqlarına güzəştə getməyi tövsiyə edirdilər. Onlar belə fikirlər irəli sürürdülər: «Səlahiyyətli şəxs yox, dost olun», «Tərif tənbeh etməkdən yaxşıdır», «Səhv hərəkətinə düzəliş etməkdənsə, yaxşı hərəkətini görməyə çalışın». Mütəxəssislər təriflə düzəliş arasında tarazlığı qorumağı vurğulamaq əvəzinə, deyirdilər ki, danlaq uşağın kövrək ürəyini qıra bilər. Böyüyəndə isə bu uşaqlar valideynlərinə qarşı qəzəbli olacaqlar.

Çox keçməmiş ekspertlər uşaqlara özünəhörmət hissini aşılamağın vacibliyini car çəkməyə başladılar. Onlar düşünürdülər ki, nəhayət yaxşı valideyn olmağın düsturunu tapıblar. Bu sadə düstur belə səslənirdi: «Elə edin ki, uşaqlarınız özləri haqda yaxşı fikirdə olsunlar». Sözsüz ki, uşaqların özünə əminliyini artırmaq lazımdır. Amma ekspertlər bu sahədə ifrata varan məsləhətlər verirlər, məsələn: «Valideynlər, uşaqlarınıza “yox”, “olmaz” sözlərini deməyin», «Uşaqlarınıza həmişə deyin ki, onlardan yoxdur, onlar həyatda istədiklərinə çata bilərlər». Elə bil, özləri haqda yaxşı fikirdə olmaq, yaxşı olmaqdan daha yaxşıdır.

Atayla ana taxtda oturan oğullarına hədsiz dərəcədə tərifləyirlər
Uşaqlarda özünəhörməti artırmaq heç bir işə yaramadı. Uşaqlar sadəcə özləri haqda yüksək fikirdə oldular

Lakin bəzilərinin fikrincə, uşaqlarda özünəhörməti artırmaq heç bir işə yaramadı. Uşaqlar sadəcə özləri haqda yüksək fikirdə oldular, sanki, bütün dünya onlara borcludur. «“Mən” nəsli» kitabında deyilir ki, bu üsulla tərbiyə olunan uşaqlar real həyatın acı dadına hazırlıqsız oldular, çünki bu dünyada tənqid və uğursuzluq qaçılmazdır. Həmin kitabda bir atanın sözləri gətirilir: «İş dünyasında heç kim sənin özünəhörmət hissini nəzərə alan deyil... Əgər iş yerində yaxşı hesabat təqdim etmirsənsə, müdirin sənə: “Afərin, seçdiyin kağızın rəngi nə qəşəngdir”, — deməyəcək. Uşaqlarınızı bu cür tərbiyə etməklə, əslində, onlara pislik edirsiniz» («Generation Me»).

Səbatsız fikirlər
Onilliklərdir ki, valideynliklə bağlı təcrübə insanların səbatsız fikirlərini əks etdirir. Məsləhətçi Ronald Moriş deyir: «Tərbiyə üsulu daim dəyişir. Bu da cəmiyyətdəki dəyişikliklərin əksidir» *. Buna görə də hər cür təlim, külək kimi, valideynləri asanlıqla ora-bura apara, dəniz dalğaları kimi, atıb-tuta bilər (Efeslilərə 4:14).

Aydındır ki, bu günləri küləyin apardığı istiqamət, yəni uşaqlara qarşı tələbkar olmamaq mənfi nəticələr verib. Bu, valideynlik hüququnu zəiflətməklə yanaşı, düzgün qərar vermələri və əsil əminlik hissinə sahib olmaları üçün onlara heç bir rəhbərlik verilməyib.

Bəs görəsən, bundan daha yaxşı tərbiyə üsulu var?

Səhv tərbiyə
Növbəti vəziyyətlərdə özünüzü təsəvvür edin.
Tutaq ki, siz məktəbdən sonra və həftə sonları uşağınızı bir məşğələdən o biri məşğələyə aparırsınız. Məsələn, dil kurslarına, pianino dərslərinə, rəqsə və bu kimi məşğələlərə aparırsınız ki, uşaqlarınız hər şeydə fəal olsunlar. Siz isə öz-özünüzə deyirsiniz: «Tamam əldən düşmüşəm. Amma nə olsun, əsas odur, uşaqlarım bilir ki, onlar mənim həyatımdır və onların uğrunda hər şeyi etməyə hazıram. Bunları etməsəm, mən necə yaxşı ana ola bilərəm?»

Düşünün. Ana, nə var-nə var uşaqları da nə iləsə məşğul olsunlar deyə, özünü əldən salırsa, uşaqlar bundan əslində nə öyrənirlər? Bir müddətdən sonra uşaqlarınız elə fikirləşəcək ki, böyüklərin, əsasən də, valideynlərin işi onların tələbatlarını ödəməkdən ibarətdir.

Düzgün tərbiyə. Elə edin ki, uşaqlarınız sizin də tələbatlarınızın olduğunu görsünlər. Onda onlar həm sizi, həm də başqalarını nəzərə almağı öyrənəcəklər.

Tutaq ki, sizin atanız kobud olub və sizi həmişə danlayıb. İndi siz istəyirsiniz ki, uşaqlarınıza tərbiyə verərkən atanıza oxşamayasınız. Buna görə də iki oğlunuzu yeri gəldi-gəlmədi tez-tez tərifləyirsiniz. Öz-özünüzə deyirsiniz: «Gərək uşaqlarım özləri haqda yaxşı fikirdə olsunlar. Əgər özlərini xüsusi hiss etsələr, həyatda uğur qazanmaq üçün onlarda əminlik olacaq».

Düşünün. Uşaqlarınız sadəcə özləri haqda yaxşı fikirdə olmaları üçün deyilən boş tərif sözlərindən əslində nə öyrənirlər? Uşaqlarınızda özünə hörmət hissini aşılamağınız onları indi və gələcəkdə necə yaralaya bilər?

Düzgün tərbiyə. Tarazlı olun. Uşaqlarınıza qarşı həddən artıq tənqidi yanaşmayın, bununla belə, yaxşı iş görəndə onları tərifləyin.

Tutaq ki, siz 5 və 6 yaşlı qız anasısınız. Böyük qızınız əsəbidir. Dünən o əsəbiləşib kiçik bacısının qolundan yumruqla vurub. Siz oturub məsələni necə həll etdiyinizi xatırlayırsınız: «Qızımı danlamadım, sadəcə onunla söhbət etdim. Axı onun pis hərəkət etdiyini desəydim, qəlbi qırılardı».

Düşünün. Sizcə, altıyaşlı uşaqla təkcə söhbət etmək kifayətdir? Məgər onun hərəkətinin pis olduğunu desəniz, onun, həqiqətən də, qəlbi qırılacaqdı?

Düzgün tərbiyə. Tutduğu pis əmələ görə hansı cəzanı alacağı barədə xəbərdar edin. Övladınıza mehribanlıqla öyüd-nəsihət versəniz, verdiyiniz tərbiyə uşağınıza hərəkətini düzəltməyə kömək edəcək.