Ev ehlini bir behaneyle heresin bir yere yollamışdım . Evde tek idim . Bu gün bizim günümüz olacaqdır . Baharla menim . Bu gün onunla söhbet edib meni maraqlandıran xezineni onda axdaracaqdım . Budur , qapının zengi çaldı .
Qürbet elde Azerbaycandan getirdiyim uzun düyüyle qeşeng aş bişirib , deme qoydum , axşamdan hazırladığım aşqarasını isidib , allah verenden süfremize düzdüm , iki qadın baş başa teamlardan dadaraq söhbete başladıq . Hec sıxılmadan , çekinmeden . Tam serbest ve semimi reftarı bu qadını daha yaxşı anlamağa mene kömek edirdi .

... Qenimet kişi kecmiş bey nesilinden idi . Birinci dünya savaşı zamanı kendlerini ermeniler basmışdı . Ermeniler bütün kendin camaatını kend meydanında derin quyu qazaraq diri diri oraya bastıraraq üstüne yağ töküb od vurmuşdular . Diri yanan camaatın sesi Allahın qatına cıxmışdısa da , sankı Allah onları ne görür , ne de eşidirdi . Kenardan baxanlar ne qeder arzulamışdılar bele vay - nöysede Allahın bir möcuzesin ? Heç olmasa bir yağış yağaydı sel su daşıb bu alışıb yanan camaatın odunu söndüreydi . Hec olmasa bir zelzele olaydı , kafirlerin canına bir vel- vele düşeydi , heç olmaya Nuhun gemisi geleydi bu yanan camaatı qurtarardı , Mehdinin zühuru çalınaydı , belke qiyamet qopardı , belke dünya boşalardı ...
Gözden yayınan çox az kend camaatı ora bura qaçıb canını bu ermeni quldurlarından qurtarmışdılar . Bele qaçaqınlardan biri de Qenimet kişinin ailesi idi . Evlerin arasında bir deste kend camaatı ile beraber olan , olmazlarını qoyub qizlene , gizlene qonşu eyaletlere üz tutmuşdular. Körpe uşaqların bele yaddaşlarına bu qanlı hadıse bir tarix kimi yazılmışdı .
Sabah o başdan qonuşu eyalete çatanda şeher girişinde böyük bir orduyla rastlaşdılar . Qaçqınlar yaxınlıqdkı meşeye cekilib , düşmene yaxalanmamaq üçün axşamın düşmesini gözlediler . Uzaqdan bu ordunun kimler oldugunu anlamaq çetin idi . Odur ki , Qenimet ile başqa kişiler gizli yollarla orudıya yaxınlaşanda bu ordunun düşmen ordusunun olmadığını anlamışdılar . Bu qoşun dost qoşunu idi. Onların hayına yetişmişdiler . Yerinden yurdundan didergin düşen camaat qoşuna penah apararaq başlarına gelenleri onlara nağıl etdi. Destenin başında duran Qenimet qoşun paşasına eyaletdeki veziyetle bağlı melumat vererek kende ancaq gizli yolla girebileceklerini bildirdi . Bu işde onlara Qenimetgil beledçilik edecekdiler. Amma ilk önce qız qadını etibarlı ellere teslim etmeli idiler . Qosundan bir deste atli ayrılıb , qaçqın qadın ve yaşlıları Qarabağ torpaqlarına getirib ordakı xalq herakatına teslim etdi . Qenimet bey ailesini Qarabağ torpaqlarında yerleşdirib özü ise Qafqaz türk ordusuna qoşuldu .
Qenimetin xanımı Nazlı xanım iki oğlu ve bir qızı qardaşı Cebrayılın ailesiyle beraber kiçik bir daxalda yerleşdiler . Gözün açıb ceh celalda , bey ailesinde yaşamış Nazlı xanım üçün bu daxal bir meşeqqete yarı idi . Amma ne etmeli , bele heyata artıq alışmalı idiler . İnanırdı ki , bele bir böyük bey nesili birden bire çöke bilmez , hele ki ara qarışıb mezheb itib , birazdan dünya düzelecek , evli evine , kendli kendine gedecek .
Qenimet öz destesiyle beraber Qafqaz türk ordusunda daşnaq ve bolşeviklere qarşı döyüşürdü . Defelerle yaralanmasına baxmayaraq sağaldıqdan sonra tekrar döyüşlere qalxır , Veteni yadellilerden qorumağa can atırdı . Sen saydığını say , gör felek ne sayır . Daha bilmezdi ki bir gün düşmen elinden götürüb qaçdığı öz yuvasındakı ilan onu "veten xaini " adı altında yeni hökumete tehvil verecek .
Uşaqlıq illerini qaçqınlıq heyatında buraxıb , genclik illerini Qarabağ torpaqlarında davam eden bu ailenin böyük oğlu Mikayıl deli dolu , asan kesen , vurub tutan bir oğlan olsa da el arsında bameze , zarafatcıl , eyni zamanda qeyretli oğlan kimi tanınırdı . Qonuşu olduğu atasının aile dostu Cümüşüdün böyük qızı Lalaya ( Lale , lehce terziyle keçmiş Qarabağ ve etraf yerlerin lehcesiyle Laleye Lala deyermişler) sevdalanmışdı . Evinde çörek kesmiş olduğu bir adamın qızını sevmek ona ağır gelirdi . Hele ona bir şey demese de her şeyi zamanın axınına buraxmışdı . Gece gündüz Lalanın hesretiyle alışıb yansa da çaresiz veziyyetde boynunu büküb qalmışdı . Daha xeberi yox idi ki , Lale de bu deli dolu oğlanın derdinden sinsi - sinsi alışıb yanır.
İkinci oğlu İsmayıl .
İsmayıl Mikayıldan ferqlı olaraq arıq sısqa bir genç idi . İçine qapanıq ve bütün günü özü öz aleminde olan biri idi . Kitab elinden yere düşmezdi . Bütün günü oxuyar yazardı . İntahası onun yazdıqlarından heç kim heç ne başa düşmürdü . Çünkü onun oxuyub yazdığı herifler sağdan sola yox , soldan sağa yazılırdı . Camaatın oxuyb yaza bileceyi bir yazı deyildi , oxuduqca temiz azerbaycan dilinde oxunsa da yazı olaraq ne dilinde yazılırdı onu da bilmirdiler . Atası Qenimet ereb ve fars dillerini mükemmel bilirdi . Temiz türk dilinde de danışırdı . Hetta türk qoşunlarına qoşulandan sonra bu dilde de mikemmel yazıb oxuyurdu . Oğlunun yazdığı ise ne elifbasıydı onu anlaya bilmirdi . Bir gün onun kitablarını götürüb qezadakı mirzenin yanına aparmışdı . Mirze onun oxuduğu kitablara baxıb ;

- Yuvanda İlan besleyirsen haa Qenimet , Xeberin olsun .

İlin Novruzu keçdi . Veziyyet günü günden pisleşirdi . Her gün bir şeherden , bir eyaletden qara xeber gelirdi . Lenkaran , Qubada qiyam xeberleri bütün Azerbaycanı silkelemişdi . Bakını ruslar ele keçirtmişdi . Bir terefden de serhedde parcalanmış şeher bölgüsü , ayrı düşüb parçalanmış ailelerin müsibeti ,bir terefden yeni demokratik hökümetin süqutu , ölkenin varının yoxunun talanıb yeni şura hökümetine verilmesi her yeri silkelediyi kimi Qarabağa da tesirsiz keçinmemişdi .
Artıq türk qoşunları da bu savaşda böyük itki vererek geri çekilmişdiler . Elinden , memleketinden didergin düşmüş Qenimet ve onun kimi diger bey nesilleri yeni hökümetle qolçomaq savaşlarına qalxmışdılar . Dede babadan qalan torpaqlarını , sürülerini yeni hökumete teslim ermek istemirdiler . Bu mübarizeye şeherde Cümüşüd kimi tacirler de qoşulmuşdu . Günaşırı dükanlarını talan eden hökümet adamlarına qarşı iç savaşlar başlamışdı . Heç kim dişiyle dırnağıyla qazandıqlarını rus hökumetine teslim etmek istemirdi .
Bütün bu veziyyete her kesden ferqli olaraq sakit tamaşa eden İsmayıl ne olur olsun bu savaşı ruslar qazanacağını deyirdi . İsmayıl evdeki ve meydanlardakı çıxışlarında ruslara haqq qazandıraraq yeni hökumetin bu xalqı avamçılıqdan qurtara bileceyini israr edirdi . Oğlunun xalqa teref yox iqtidara teref olduğunu gören Qenimet oğlunu evden qovmuşdu . Coxdandır oglunun harda olduğundan bele xeberi yox idi . Özü türk ordusundan ayrılıb keçmiş hökümetin gizli xefiyyesine kecmişdi . Bunu heç kim bilmirdi . Bu gizli bir tapşırıq idi . Harda , nece öleceyi belli deyildi . Bildiyi bir şey vardi , tek canını , olan qalan malını veteni yolunda qoymuşdu . Özü evde cox az tapılırdı . İsmayıldan gözü qorxan Qenimet Mikayılı evlendirib eve bağlamağa qerar verdi ve bu Meqsedle Cümüşüde ağız açdı .
Lalenın Mikayıla nişanlanma xeberi iki aşiq sevdalıların yanar oduna su sepdi , çox keçmedi ki , Nazlının qardaşı hacı Cebrayılı cağırıb onların kebinini oxutdurdu . Heyvanlar kesilib manqallar quruldu , qazanlar asıb , şenlikler quruldu . Toyda iştirak ede bilmeyen yaşlılara pay - püşk gönderildi . Toy başladı .
El adetiyle toyun birinci günü oldu , toya teşrif buyurmuş şeher camaatı yediler içdiler . Teşkil olunmuş şenliklerde ipler asıldı , kendirbazlar öz meharetini gösterdi , pehlevanlar qurşaq tutdu . Mahalı musiqi sesi bürüdü . Telli sazın döşüne sıxan kim , oxuyan kim , oynayan kim ... Bu toy ele bele toy deyildi . Mahalın nesil necabetli bir beyi oğluna toy edirdi . Uzaq yaxından qonaqları gelmişdi . Yarışlarda gencler at çapdılar , elin sevdiyi en gözel oyunlardan bırı olan papaqqapma oyunu en cox genç qızların maraq dairesi idi . Sevdalı qızlar kimin sevgilisinin birinçi olacağından merce girerdiler . Her kesin üzü gülürdü .
Adete göre oğlan evinin xanımları toyun birinci gecesi toplanıb qız evine xınaya geder , seheri gelini çall çağırnan bey evine getirerdiler . Bu defe de toy bele davam edirdi .Qadınlar xınadayken şehere hay düşdü .
- Şura gelir ...
Qenimeti malını varını dövlete teslim etmediyine göre tutub apardılar . Ölkenin bu kasıb vaxtında bele böyük debdebeli toy etmek Qenimetin ve ya başqa bey nesilin neyine yaraşırdı ki, yeni hökümetin kitabında ölkede varlı , kasıb söhbeti olmamalıydı , hamı bir qazanıb bir yaşamalıydı . Coxdandır bele şeylerle tez tez rastlaşan camaata bu tecüblü gelmedi, olacağı bu idi . Tecüblü olan gelen bu destenin içinde İsmayılın olması idi .

... Saybalının sesini eşiden Asya atasının qabağına qaçar , elindeki sebeti alıb aldıqları şeyleri yerbeyer ederdi . 12 yaşı vardı . O devirde 12 yaşlı qızlar yetkinlik yaşına dolmuş qız sayılırdı . Odur ki , artıq ordan - burdan bu qıza elçi düşmeye başlamışdılar . Erken evliliyin belasın hem özünden , hem Esmerden gören Saybalı qızını hele ere vermeyi düşünmürdü de . Mehelle arvadları o cümleden Beşirin arvadları artıq Asyanın yaşının keçdiyini tez tez Saybalıya xatıladır , biraz da gecikse ya dula qısmet olacağını ya da kiminse günüsü olacağını deyirdiler . Bütün bunlar Saybalının vecibe deyildi .
Beşirin Saybalının yemek içmesini hazırlayan arvadlarına etirazından sonra qadınlar ayaqlarını Saybalının evinden kesmişdiler . Evin bütün yükü Asiyanın üzerinde idi . Qardaşı Azer atası ile beraber sabah gedir , axşam eve dönürdü . Saybalı uşaqlarını yiyesiz qoymamaq üçün karvan başına Beşiri qoyub onu mala yollayardı . Özü ise dükanda qalardı .
Saybalı bir nece defe lazımı yere müraciet edib Azerbaycandan İbrahimi ve qardaşının vetene dönmesini teleb etmişdise de hele de telebi cavabsız qalmışdı . Nehayyet bir gün cavab geldi ki , serhedde yalnız görüşe icaze verilecek buna da şükür edib balaların da götürüb Araz kenarına geldi . Geldiyi yolun yorğunluğu ve isti canında hal qoymamışdı . Xudaferin körpüsünde iyne atsan yere düşmezdi . Sadece görüş körpüde baş tuturdu . Her aileye sadece görüşüb danışmaq üçün on deqiqe vaxt verilirdi . Körpünü iki yere bölmiş tikanlı meftiller görüşe gelib ele meftilden bir birini qucaqlayan adamları qanına boyamışdı .
Eline kecenden pay püşk edib zenbil tutan Saybalı arabasının arxasında oturub qanına bulaşmış camaata baxırdı . Asya eli qoynunda arasın o tayına boylanır , Azer ise yaşıdlarıyla söhbet edirdi . Birden Asyanın cingiltili sesi Saybalını yerinden atdı ;
- Dede İbiişşş !
Gözü zeyifleyib elden düşmüş Saybalı elin gözünün üstüne qoyub ha Arazın o tayına boylandıysa da İbrahimi göre bilmedi . Arazın o tayından ailesini görerek özünü saxlaya bilmeyen İbrahim suya baş vurub Arazı keçmek istedi . Alem bir birine deydi . Suya atılan ateş camaatın qezebine sebeb oldu . Vay - nöyse erşe qalxdı . Arazın suları qana boyandı . Körpünün üstündeki ki tikanlı meftillerden bir birine sarılmış ana qız , oğul uşaq , yaşlı cavan ele bir birine sarılmış olaraq güllelendler . Asya İbrahimin suya baş vurduğunu görmişdi . Azer de Asyanın
- İbişş , ibiş deyib bağırmasına qaçıb gelerek onun barmağıyla gösterdiyi semtde suların arasında İbrahimin başını gördü . Deyesen İbrahim vurulmuşdu . Hereketsiz idi .
İbrahimin vurulduğunu gören Cümüşüd sulara baş vurub onu sudan cıxartdı .
Başından ağır yaralanmışdı . Gülle ilişib üz sümüyünde qalmışdı .
Bu hadiseden bir nece ay sonra Saybalı Cümüşüdle mektublaşsa da sonra bu mektubların dA arası kesildi . Oğlun ağır yaralanması xeberini cümüşüdüñyazdığı mektublardan öyrenen ata günü günden eriyirdi . Derdinin üstüne derd gelmişdi . Bayaqdan oğlunun sağ canının derdini çeken ata , indi ise yaralı oğlunun derdini çekirdi .üstelik de mektubların arası kesmişdi . Eli eline , sesi sesine yetmirdi . Bir istediyi şey vardi , kaş ke bir defe balasına sarıla bileydi . Derd belini bükmüş , onu vaxtından evvel qocaltmışdı .
Elden ayaqdan düşmüş ata neçe defe idi ki , eve geldiyinde Asya onun qabağına qaçmırdı . İçeri girende ise Asiyanu ya yatmış görerdi ya da gözü yaşlı . Onun deyişdiyini hiss edirdi . Asiya evvelki kimi şen , xoşbext deyildi . Üz- gözünden qüsse yağırdı . Bir müddet Saybalı kişi bunu qardaşının yaralanmasıyla elaqelendirdi . Qızının başını bağrına basıb ona teselli etmekden başqa çaresi qalmamışdı . Yox deyesen mesele başqa idi . Bir derdi olub olmadığını soruşanda ise qorxu ve heyecandan böyümüş gözlerini atasından yayındırıb özünü bayıra atırdı . Bülbül kimi ceh ceh vuran qız , indi indi heyva kimi saralır , gül kimi solurdu . Saybalı uşaq deyildi , hiss edirdi ki , qızı ondan nese gizledir .
Günlerin bir günü , seferden yeni gelmiş Beşir eve gedib bir az dinceleceyini dedi . Aradan biraz keçmiş Beşirin birinci xanımı elinde yemek içeri girdi . Erini soruşdu . Azer dayısının eve getdiyini söyledi .
- Boy ? Yox eve gelmeyib axı ?
- Bilmirem dayıdostu . Dayım dedi eve gedirem , belke Kerbela Memişin qızına gedib ? - Azer dayısının ikinci xanıma bele deyerdi .
- Yox ay bala, men ele onlardaydım . Yemeyimizi bir yerde yedik ,bir qab da çekib getirdim ki, ele bir yerde yeyesiz .
Bütün bu danışıqları ambarından Saybalı eşidirdi . Ağır ağır ayağa qalxıb dükanı ambarla ikiye bölen perdeni açdı . Ağır addımlarla irelileyib elini Azerin çiynine qoydu .
- Oğul , bala , dükan sana amanat ...
- Hara gedirsen dede ?
Saybalı el atıb biraz önce kesib yedikleri qarpızın üstündeki bıcağı götürüb sol elini yuxarı qaldırıb yelledi . Sanki sağollaşırdı .
Sesiz semirsiz evine geldi . Günün günorta cağı heyetin taxta qapısı kilidli idi . Qapını döymek istedise de fikirinden daşındı . Hasarın uçuq yerine qoydupğu çırpı kolunu deyenekle yana edib ,ordan içeri adladı . İçinde bir heyecan ve sıxontı ve telaş dolu bir hiss var idi . Ele bil ki , bu saat xoşagelmez bir hadiseyle rastlaşacaqdı . Qapının desteyinden tutub iteledi . Qapı açılanda rahatlandı , dodaqları qaçdı . Şükür etdi . Bayaqdan bazardan eve gelene qeder ağlına yüz fikir gelmişdi . Alaqapını bağlı görünce ağlına gelenin başına geleceyinden qorxurdu . Ayağını soyunub içeri girdi ;
- Asya , evdesen qızım ?
İçerini dinşedi ses gelmirdi . Otağın içi boş idi .
- Asya ?
- Burdayam dede ! - evin anbar bolümünden - perdenin arxasından ses gelirdi .
- Burdayıq yezne mal götürmeye gelmişdim , bir top ketan isteyen vardı . Dükana qayıtmağa fürset olmadı , dedim ele ambardakını alım .
Heyecandan üreyi ağzına gelirdi , perdenin arxasına keçince Beşirle burun buruna geldi . Çiynine bir top parça alıb cıxırdı . Yumuruqlarını düydü , ağlının dediklerini ureyi qebul etmirdi .
- Yatanı da ayıltma Saybalı , belke bir şey yoxdu ? Belke erk eliyib gelib - deye özüne ürek direk verib ona yol verdi . Boylanıb ortadan üst üste yığdığı taxıl kisesinin arxasında esim esim esen qızına baxdı . Nolub qızım , yaxşısan ? Etrafına baxdı , qızının donunun altından geydiyi tumanı taxtın ayağına atılmış , donunun üstünden geyindiyi arxalıq taxtın üstünden aşağı sallanırdı . Taxtın örtüsü dağılmışdı . Sanki burda kimse süpürleşmişdi . Sacı - başı perişan idi . Her şey gün kimi ortada idi . Beşir qızına tecavüz etmişdi . " Ahhh Saybalı ahh... gerek ses salaydın ? Biye sesiz gelib öz gözünle görmedin ? " Elindeki bıcağa baxdı ,dönüb bıcağı qapıdan çıxıb gözden itmiş Beşirin arxasıyca fırıldatdı " allah menim belamı versin " - deyib özü özünü söydü " soxaydın da bıçağı göbeyinden çırıb ağzından cıxaraydın " ...
Asya qorxudan berelmiş gözlerini qapıya zilledi , heyecan ve havasızlıqdan terlemiş üzünün ve alnının terini silib atasının yanından keçmek isteyerken Saybalı onu tutub üzüne baxdı . Qız atasının üzüne baxa bilmirdi . Saybalı onun başın qaldırıb qızının gözlerine baxmaq isteyirdi . Qız gözlerini ondan qaçırınca Saybalının üreyini telaş bürüyürdü .
- Üzüme bax !
Atasının hökümlü sesinden çiyinleri Saybalının elleri altında esim esim esirdi . Qızının qorxduğunu gören Saybalı sesin mülayimleşdirib ;
- Qızım , sakit ol , üzüme bax , ne olub danış , qorxma , eşidirsen ? Burda ikimizden başqa hec kim yoxdu . De görüm o qurumsax sene sataşdı ? Qorxma de !
Atasının elinin altında olan qız heç bir şey demeden ağlayırdı , heç ne demirdi .
- Niye ağlayırsan gözel balam ? Men senin dedenem qızım , sen derdini demesen...
- Dede , meni bağışla . Men özümü ondan gözleye bilmirem , siz evde olmayanda gelir , qorxumdan evde tek qala bilmirem , onlara dedirem ki , belkem arvadlarının yanında mene bir şey elemesin . Gelib ordan da meni cağırır . Mal götürmek behanesiyle meni bura getirir . Qorxumdan dayıdostularıma da bır şey deye bilmirem ki , meni daşqalaq eliyecekler . Dede, bından sonra qardaşım ne de sen camaat içine çıxa bilmiyesiz . Dede , men ölmek istemirem nolar , meni anam kimi öldürmesinler - deyib hönkürerek atasının dizlerine sarıldı .
Yer ayağının altından qacdı , durduq yerde qızı niye bele şeyler desin ki ?Ağlına gelen başına gelmişdi . Bu defe Bequş Beşirin güdazına onun öz doğma bacısı qızı gelmişdi . Asyanın dediklerini qebul ede bilmirdi , qulaqlarına inanmırdı . Bele şerefsizliyi heç bir yere yazmaq kimseye demek mümkün deyildi .
- Ne danışırsan qızım ? Deli olmusan ? O alcaq sene ...
Atasının sözün ağzında qoyub heyete qaçdi ...
Hemin gün haranı axtardısa Beşiri tapa bilmedi , kimden soruşdusa Beşiri gördüm deyen olmadı . Gece külfet eve toplandı qızı gerdeyin arxasına çekilmişdi . Azer bir neçe defe Asyaya seslense de Saybalı onu rahatsız etmedi .
- Xestedi halı yoxdur , rahat burax .
Qalxıb Beşirin evine üz tutdu . Qapı pencereni dinşedi Beşirin sesi küyü gelmirdi . Eyni heyetin içinde olan iki xanımının qapısını da döydü Beşiri gördüm deyen olmadı . Saybalı onlardan bir top parcanı soruşduğunda balaca oğlu ;
- Qağam parcanı getirmişdi verdi mene men de cıxartım evin üstüne .
SAybalı barmağını dişledi . Demek parca behaneymiş o parca adıyla özünü saybalıdan qurtarıb . Ne olur olsun Beşiri tapmalıydı . Hirsinden dili dodağını gemirirdi
Evine döndü , qaranlıqda alcaq daş hasarın arxasındakı tut ağacında bir kölge qaralırdı .
- O nedi hele ? - öz özüne düşündü Yeqin Asya nese yuyub asıb .
Hefif rüzgar esirdi . Saybalı başını qaldırıb diqqetle tuta tetef baxdı
- Yox paltar olsaydı terpenerdi , bu paltar deyil , üreyini heyecan basdı , dizleri esdı , telesib özünü alaqapıdan içeri atdı ...
Bu yere çatanda yeyib bitirmişdik . Süfre ortalıqda qalmışdı , ayağa qalxdım . Maraq bir terefden , heyecan bir terefden meni silkeleyırdi . Bu qarışıq heyatın içinde Baharın nece dünyaya geleceyini sebirsizlikle gözleyırdim . Ümumiyyetle Bahar kim idi , heyatını beynime yazdığım bu romanımın hansı qehremanının qızı idi ? Çözmeye çalışırdım . Ama bir türlu bu qarışıb düyün düşmüş heyatı açıb cöze bilmirdim .
- Qalxım bir çay qoyum , sen davam et , men de yavaş yavaş işimi görüm . Qulağım sendedir danış ...
Bahar da menimle beraber ayağa qalxdı ...

Yazar: Feride Acarakçay (real hekayə)