Dildəki bir
çox sözün əsl kökünü, nə zaman dilə daxil olduğunu bilmək olduqca çətin
məsələdir. Lakin bəzi sözlər var ki, həmin sözləri ilk dəfə kimin
istifadə etdiyini bilmək mümkündür. Çünki hansısa yazıçı tərəfindən öz
əsərində uydurulmuşdur. Daha sonra bu sözlər əsərdə qalmayıb, bütün
cəmiyyətə yayılmış, hər kəs tərəfindən istifadə edilmişdir. Sözlər
haqqında saysız-hesabsız araşdırmaların müəllifi olan Paul Dickson, ‘’Yazıçıların dilində yazılmış sözlər’’ alt başlığı ilə "Authorisms” kitabında,
ingilis dilinə əsrlər boyu Shakespeare’dən tutmuş, Joseph Heller’ə
qədər yazıçıların uydurduğu sözləri tətqiq edir. Əsərlərində 17.245 söz
istifadə edən William Shakespeare ingilis dilinə ən çox söz qazandırmış
ədiblərdən biridir. Yüzlərlə kəlmə uyduran yazıçının‘’Bump, hurry, critical və road’’ kimi uydurduğu sözlər ingilis dilinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Paul Dickson The Guardian qəzetində dərc olunan yazısında
yazıçıların uydurduğu sözlərdən bəzilərini seçib. Gəlin onları nəzərdən
keçirək:
Banana republic
Siyasi olaraq qeyri-sabit, demokratik olmayan, iqtisadiyyatı böyük
ölçüdə tək bir aqrar məhsula və ya yeraltı mənbəyə əsaslanan isti iqlim
ölkələri banan respublikası (banana republic) adlanır. Bu alçaldıcı
termin, ‘’O Henry” təxəllüsüylə yazan William Sidney Porter tərəfindən
qısa hekayələrinin toplandığı 1904-cü il tarixli Cabbages and Kings
(Kələmlər və Krallar) adlı kitabında istifadə edilmişdir.
Cyberspace
Azərbaycan dilinə siber-aləm olaraq keçən bu sözü ilk dəfə 1982-ci
ildə William Gibson bir qısa hekayəsində istifadə edib. Ancaq sözün
məşhurlaşması, Gibsonun 1984-ci ildə çap olunan Neuromancer adlı
elmi-fantastik romanı ilə baş verib.
Freelance
İki mənası var. Hal-hazırda geniş yayılmış mənasına görə, ştatlı iş
müqaviləsi əvəzinə, hər hansı bir iş görərək, pul almaq, uzaqdan işləmək
mənasına gəlir. Lakin siyasət və sosial həyatda hər hansı bir əlaqəsi
olmayana da freelancer deyilir. Bu söz ilk dəfə Sir Walter Scott
tərəfindən yazılan Ivanhoe romanında romanında muzdlu əzgərlər üçün
istifadə edilib. Onun qurduğu cümlə belə idi: "I
offered Richard the service of my Free Lances, and he refused them – I
will lead them to Hull, seize on shipping, and embark for Flanders;
thanks to the bustling times, a man of action will always find
employment.”
Beatnik
Beat nəslinin adı halına gəlmiş bu söz ilk dəfə San Francisco
Chronicle qəzetinin köşə yazarı Herb Caen tərəfindən köşə yazısında
istifadə edilib. Caen bu sözü yaratdıqda həmin dövrlərin ən aktual
mövzusu olan Sovet İttifaqının kosmosa göndərdiyi Sputnik kosmik
gəmisindən ilhamlanmışdı.
Serendipity
Yazıçı və dövlət məmuru Horace Walpole bu sözü 1754-cü ildə Şri
Lanka’nın köhnə adı Serendip’ə kinayə olaraq istifadə etdi. Məktub
yazmağı çox sevən yazıçı bir dostuna yazdığı məktubda"Serendip’in üç şahzadəsi” adlı
nağıl yazdığını qeyd edir. Bu üç şahzadə heç bir məqsədləri olmadan,
qəribə şeylər nəticəsində müəyyən şeylər kəşf edirdilər. "Serendipity” sözü də bu gün ingilis dilinə təsadüf nəticəsində dəyərli bir şey kəşf etmək və ya xoşbəxt təsadüflər üçün istifadə edilir.
Catch – 22
İngilis dilində çıxılmaz siyuasiyaları və qaçılmaz vəziyyətləri şərh edən spz. İlk dəfə Joseph Heller’in "Catch-22” adlı məşhur romanından sonra dilə keçdi. Romanın əsl adı "Catch -18” olduğu halda, nəşr edilməmişdən əvvəl – 1961-ci ildə Leon Uris’in "Mila 18” adlı romanı çıxdığı üçün, Heller romanının aıdını Catch-22 olaraq dəyişdirmişdi.