AFP nədir?
Alfa feto zülal qısaca AFP hamiləlikdə ana bətnindəki körpənin qaraciyərində istehsal olunan zülaldır. Ana bətnindəki körpədə istehsal olunan AFP-nin vəzifə bu gün üçün deyil. Ana bətnindəki körpənin qaraciyərində istehsal olunan AFP yalnız uşağın qanına keçməklə qalmaz, uşağı əhatə edən amnion suyuna və ana qanına da keçər. Bu səbəblə ana qanı ilə aparılan təhlillə AFP dəyəri ölçülə bilər.

AFP testi nə zaman aparılır?
Hamiləliyin 16-20 həftələri arasında ana qanında AFP dəyəri ölçülür, 16-18-ci həftələr arasında keçirilməsi ən idealıdır. Bu sahə təkcə AFP (MSAFP) təhlili aparılaraq və ya üçlü, dördlü testlər aparılaraq edilə bilər. Üçlü və dördlü testdə ölçülən hormonlardan biri də AFP-dir. Hamiləlikdə AFP-nin ölçülməsi bütün hamilələrdə aparılmalıdır.

AFP testi nə üçün aparılır?
Hamiləliyin 16-20 həftələri arasında ana bətnindəki AFP səviyyəsinin qiymətləndirilməsində məqsəd uşaqda olan bəzi xəstəlikləri yoxlamaqdır. Bu xəstəliklər aşağıda AFP yüksəkliyinin səbəbləri şəklində sıralanmışdır. AFP-nin yüksək müəyyənləşdirilməsi körpədə qəti olaraq bu xəstəliklərdən biri olduğunu göstərməz ancaq bu mövzuda araşdırma aparılması üçün siqnal vermiş olur. Uşaqda xəstəlik varmı qəti olaraq müəyyən etmək üçün ultrasəs və bəzi digər analizlər edilir.
AFP artımına bağlı körpədə ola biləcək əsas xəstəlik bel yırtığı defekti (NTD) deyilən anomaliyalardır. Bu defekt uşağın sinir sistemi, beyin və onurğa əzələləri ilə əlaqədar anomaliyadır. Hamiləlikdə fol turşu vitaminini qəbul etmək bu anomaliyaları azaldır.

AFP normal dəyəri nə qədərdir?
Ana qanında ölçülən AFP dəyərləri MoM kimi qeyd edilir. Bu dəyərin 2.5 MoM-unun üzərində olması yüksək qəbul edilir.

AFP yüksəkliyinin səbəbləri:
Yetkin bir insanda da (qadın və ya kişi) qaraciyər şişi, hepatit, yumurtalıq xərçəngi kimi bəzi səbəblərlə AFP yüksələ bilər. Burada bəhs ediləcək olan AFP yüksəkliyi hamiləliyin 16-20 həftələri arasında ana qanında ifraz edilən AFP ölçümünün yüksək olmasıdır. Ana qanındakı AFP döllə ilə bağlı müxtəlif anomaliyalara bağlı yüksələ bilər. Bunlar:
→Bel yırtığı defektləri (Açıq spina bifida, anessefali, ensefalosel, eksensefali)
→Körpənin qarın divarında olan anomaliyalar (Bağırsaqların qarının kənarda olması, omfalosel, gastroşizis)
→Körpədə bəzi böyrək anomaliyaları, renal agenezi (böyrəyin inkişaf etməməsi)
→Körpənin sidik yollarında keçməməzlik (üretral obstrüksiyon)
→Körpədə anadan gəlmə dəri defektleri (Epidermolysis bullosa, aplasia cutis)
→Uşağın ağciyərində kistalar adenoid malformasyon
→Fetal şişlər (teratoma)
→Oligohidramnios (Uşağın suyunun az olması)
→Kistlər higroma
→Turner sindromu
→Anadan gəlmə amputasyon, amniotik yapışdırıb sindromu
→Uşağın həzm sistemində keçməməzlik: Duodenal atrezi, ezofaqus atrezisi, anadan gəlmə diafragma yırtığı
Spina bifida uşağın onurğa beyni tam birləşməmə vəziyyətdə olur. Açıq və qapalı spina bifida şəklində ola bilər. Açıq spina bifidada AFP yüksəlir, ancaq qapalı spina bifidada AFP yüksəlməz, bu testlə müəyyən edilə bilməz.

AFP-nin yüksək çıxması vəziyyətində nə edilir?
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, AFP yüksəlməsi körpədə qəti olaraq bir xəstəlik olduğunu göstərməz. Bu bir yoxlama sınağıdır, qəti nəticə üçün başqa metodlar tətbiq olunur. (AFP dəyəri az yüksək, yəni 2.5 MoM üzərində olursa təkrar AFP ölçülməsi keçirilə, xüsusilə az yüksək qiymətlər təkrar ölçüləndə normal çıxa bilər). AFP yüksək çıxmışsa əvvəla ətraflı ultrasəs yoxlaması ilə buna səbəb ola biləcək beyin yırtığı defekti, qarın divarı defekti (omfalosel, gastroşizis) kimi anomaliyalar araşdırılır. Bu cür anomaliyalar ultrasəs ilə yüksək dərəcədə müəyyənləşdirilə bilər. Ultrasəsdə uşaqda anomaliya müəyyən olunarsa anomaliyanın ciddiliyinə görə ailə ilə müzakirə olunub, hamiləliyin dayandırılmasına və ya davamına qərar verilir.
Əgər ətraflı ultrasəs yoxlaması ilə uşaqda bir anomaliya müəyyənləşdirilərsə amniyosentez ilə uşağın amnion mayesindən alaraq araşdırmaq lazımdır. Amnion mayesində AFP (AFAFP) və Asetilkolinesteraz (ACHE) dəyərlərinə baxılır. Əgər amnion mayesində AFP və asetinkolinesteraz dəyərləri yüksək çıxarsa körpədə 96 % nisbətində açıq beyin yırtığı defekti var mənasına gəlir. Xüsusilə kiçik beyin yırtığı defektleri və kiçik ensefaalosellər ultrasəs ilə tapıla billər, amnion mayesi araşdırılması ilə müəyyənləşdirilə bilər. Amnion mayesində körpədə xromosomal anomaliya varlığı da araşdırıla bilər.

AFP testinin etibarlılığı nə qədərdir?
Araşdırmalar hamiləlikdə ana qanında AFP ölçülməsi (MSAFP) olduqca etibarlı bir yoxlama testi olduğunu göstərmişdir. Bu test sayəsində açıq spina bifida olan körpələrin 75-90 % qədəri, anensefali (beynin inkişaf etməməsi) olan körpələrin 95% qədəri müəyyən edilir. Bir işdə omfolosel olan hamiləliklərin 90%-inda AFP yüksək müəyyən, gastroşizis olan hamiləliklərin 100 %-inde AFP yüksək müəyyən edilir. AFP-nin yüksək olması körpədə qəti bir xəstəlik olduğu anlamına gəlməz, AFP-nin 2.5 MoM üzərində olması vəziyyətində uşaqda bir xəstəlik olma riski 4.5%-ə qədərdir. AFP nə qədər yüksək olarsa, bu risk o qədər çox olur.

AFP dəyərini edə biləcək amillər:
→Hamiləlik həftəsi: AFP ölçümü 16-20 həftə arasında keçirilə bilən ancaq ən doğru ölçümü üçün 16-18 həftələr arası həftə idealdır. Hamiləlik həftəsi səhv hesablanarsa və ya ultrasəslə səhv ölçülürsə AFP nəticəsini ciddi dərəcədə təsir göstərə bilər. Hamiləlik həftəsi həqiqətdə olduğundan az hesablanarsa AFP nəticə yüksək gələcəkdir. Hamiləlik həftəsi həqiqətdə olduğundan çox hesaplanarsa AFP səviyyəsi səhvən aşağı gələcəkdir.
→Ananın kilosu: Həddindən artıq kilolu analarda AFP aşağı çıxa bilər. Bunu əngəlləmək üçün hər zaman ananın kilosu AFP tədqiq istək kağızına qeyd edilməlidir.
→Anada diabet (şəkər xəstəliyi) olması: Diabetik analarda AFP dəyəri daha aşağı çıxır. Diabet varsa labaratoriyaya mütləq bildirilməlidir. Bundan başqa, diabetik anaların uşaqlarında beyin yırtığı defektine daha tez-tez rast gəlinir. Bu səbəblə anada diabet varsa, AFP həddi daha aşağı (1.5 MoM) alınmalıdır.
→Əkiz, üçəm hamiləliklərdə AFP daha yüksək olur. Əkizlərdə sərhəd 4 MoM olur.
→Qara irq insanlarda AFP səviyyəsi daha yüksəkdir, ancaq bu irq NTD (beyin yırtığı) görülmə nisbəti daha aşağıdır.
→Dölün (uşağın) ölməsi də AFP səviyyəsində yüksəlməyə səbəb olur.

Açıqlanmayan AFP hündürlüyü:
Ana zərdabında və amnion mayesində AFP yüksək olmasına baxmayaraq bunu açıqlayacaq heç bir anomaliyanın müəyyən olunmaması vəziyyətidir. Açıqlanmayan AFP yüksəkliyi vəziyyətində hamiləlik yenə də bəzi riskləri bərabərində daşıyır. Bunlar xromosomal anomaliya, fetal anomaliya, preeklampsiya, oligohidramnios və başqa kimi risklərdir.